مسجد قاولقا در راز به عنوان یكی از آثار تاریخی و فرهنگی شهرستان راز و جرگلان می باشد .این مسجد و مكتب خانۀ شفیعی است كه در روستای قاولقا قرار دارد و به همین سبب به مسجد قاولقا شهرت یافته كه ازنظر پلان و نقاشی‌های دیواری كه دیوارهای مسجد را تزیین كرده بسیار جالب‌توجه است. این طرح‌ها شبیه شاخ قوچ در دستبافته‌های قوم تركمن از قبیل نمد، فرش و پارچه‌های ابریشمی است. این مسجد در روستای قاولقا از توابع بخش جرگلان، در فاصله ۴۰ كیلومتری از مركز شهرستان قرار دارد. قدمت مسجد حدود ۱۰۰ سال است و ویژگی برجسته آن طرح‌های منحصربه‌فرد گیاهی دیوارهای داخلی آن است.
روستای قاولقا موقعیت دره‌ای دارد و در ۵۰ كیلومتری شمال غربی شهر راز در استان خراسان شمالی قرار گرفته است. مسجد و مكتب‌خانه بر شیب دامنه تپه ماهورهای حاشیه رودخانه سومبار ایجاد شده است. به‌نحوی‌كه تمام معابر اطراف شیب زیاد به سمت رودخانه دارند. وجود رودخانه و آب مناسب در كنار موقعیت كوهستانی و دره‌ای منطقه كه چراگاه و مراتع مناسبی ایجاد كرده، به‌طور طبیعی باعث شده اقتصاد زیست‌پایۀ مردمان این منطقه كشاورزی و دامداری باشد.
تاریخچه بنا
از زمان بنیان‌گذاری بنای اولیۀ مسجد شفیعی قاولقا اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی مسجد كنونی به استناد قول معمرین روستا و تاریخ درج‌شده بر روی چند سرستون مسجد سال ۱۳۸۰ هجری قمری است. نقاش مسجد كه پیشۀ نجاری هم داشته و در نوسازی مسجد سهیم بوده، یكی از اهالی محل به نام اُراز مراد روزبه است كه به سال ۱۳۱۳ در یكه سعود متولد شده و خاطراتی از زمان ساخت مسجد دارد. هشت سال بعد از نوسازی مسجد، بنای مكتب‌خانه یا مدرسه علمیه به سال۱۳۸۸ قمری (۱۳۴۷ شمسی) در مجاورت مسجد ساخته‌شده است. وجه‌تسمیه اثر به نام شفیعی به دلیل كاركرد مذهبی مسجد و مدرسه است كه شفیع به معنای شفاعت كننده بر آن نام نهاده شده است. همچنین نام قاولقا در زبان تركمنی به معنای «جمع شدن» است. در این خصوص دو نقل‌قول وجود دارد: اول به دلیل شرایط طبیعی و دره‌ای روستا كه در دو سوی آن كوه‌ها به هم نزدیك شده (یا جمع شده) و دوم اینكه اهالی روستا پس از مهاجرت از تركمنستان در این آبادی جمع شده‌اند و به همین دلیل محل را قاولقا نام نهاده‌اند.
معماری بنا
مهم‌ترین ویژگی مسجد و مكتب‌خانه قاولقا وجود تزئینات نقاشی با نمادهای خاص تركمنی در دیوارهای مسجد و نیز تزیین سرستون‌های چوبی ایوان مسجد و مكتب‌خانه در این مجموعه است. وجود سنت تزیین مكان مقدس یك رسم باستانی است كه ریشه در دوره پیش‌ازتاریخ دارد و نمونه‌های بارز آن در فلات ایران «معبد منقوش زاغه» و در تركیه «پرستشگاه چَتل هویوك» است. رسم تزیین مكان‌های مقدس با نقاشی در دوره‌های جدیدتر و با پیشرفت‌های تكنولوژیك به‌تدریج رنگ‌باخته و با آرایه‌های معماری پیشرفته‌تر همچون گچ‌بری و كاشی‌كاری جایگزین شد. از این‌رو، وجود نقاشی‌های كاملاً بومی همراه با نمادپردازیِ قوی در مسجد قاولقا از ویژگی‌های خاص این اثر منحصربه‌فرد است.
مشخصات اثر
مسجد و مكتب‌خانۀ شفیعی مجموعاً به مساحت ۳۰۴ مترمربع در مركز روستای قاولقا قرار دارد. طی دورۀ قاجار تا اوایل قرن حاضر بسیاری از روستاها ایران دارای مكتب‌خانه‌هایی بودند كه وظیفه تربیت شاگردان و آموختن شرعیات دینی و مذهبی را بر عهده داشتند. در روستای قاولقا این مكتب‌خانه در كنار مسجد ساخته‌شده و یك مجموعه واحد مذهبی را تشكیل داده است. مسجد و مكتب‌خانه در شیب دامنه و بر كناره چپ رودخانه سومبار ساخته‌شده است. به دلیل شیب زیاد دامنه در این بخش از روستا، برخی مساكن روستایی و نیز مسجد و مكتب‌خانه با ساختار پلكانی ایجاد شده است، به‌نحوی‌كه صحن مسجد در شرق ایوان، روی بام یك واحد انباری قرار گرفته است. مسجد و مكتب‌خانه با مصالح خشت و گل ساخته‌شده و سقف مسطح تیرپوش دارند. مسجد در ضلع جنوبی و مكتب‌خانه در ضلع شمالی مجموعه ساخته شده‌اند. بنای مسجد از یك تالار مستطیل شكل ستون‌دار و یك پیش تالار یا ایوان ستون‌دار با جهت‌گیری شمال شرقی-جنوب غربی تشكیل شده است. پلان تالار مسجد (شبستان) مستطیل شكل به ابعاد تقریبی ۹/۵ متر در ۶/۵ متر است. با وجود این به دلیل شیوه ساخت و مصالح به‌كار رفته درمجموعه، بنای مسجد كاملاً گونیا و راست‌گوشه نیست و ابعاد هر ضلع به‌صورت جزئی با هم اختلاف دارد.
در جلوی مسجد (ضلع شمال شرق) یك ایوان ستون‌دار كشیده و باریك وجود دارد كه سقف آن مانند شبستان مسجد تیرپوش است. سقف ایوان روی پنج ستون چوبی از جنس ارس قرار گرفته است. ستون‌ها دارای سرستون‌های خراطی‌شده به شكل پیچ‌های دوگانۀ حلزونی (مشابه سبك ایونیك در معماری یونانی) بر یكی از سرستون‌ها تاریخ ۱۳۸۰ قمری درج‌شده كه زمان ساخت آن‌ها را نشان می‌دهد. این نوع سرستون‌ها كه علاوه بر ایوان مسجد، در ایوان ستون‌دار بسیاری از مساكن روستایی منطقه جرگلان هم دیده می‌شود، به عقیده بسیاری از محققان، نماد مذكور شاخ پیچ خورده قوچ است كه در باورهای قوم تركمن نقش مهمی دارد و اشاره به قوچ ذبح شده توسط ابراهیم خلیل‌الله است. وجود یك جفت شاخ قوچ بر لب بام ایوان ستون‌دار این اندیشه را تقویت می‌كند.
همچنین نقش سر قوچ، كاملاً مشابه نمونه‌های نقش شده در مسجد قاولقا در بین منسوجات و دست بافته‌های منطقه جرگلان ازجمله در نقوش نمدها، فرش تركمن و حتی برخی پوشاك با طرح سوزن‌دوزی شده وجود دارد.
مهم‌ترین بخش مسجد تالار ستون‌دار است كه شبستان و محل برپایی نماز است و با نقاشی تزئین شده است. این تالار دو در ورودی دارد كه به ایوان ستون‌دار باز می‌شوند. در سمت مقابل ورودی، دیوار قبله قرار دارد كه سراسر آن با نقوش و نمادهای سنتی تركمنی نقاشی شده است. این دیوار با سه خط افقی به چهار نوار موازی تقسیم شده و تمام سطح آن با نقوشی تزیین شده است. محراب به شكل یك فرورفتگی ساده قوس‌دار در میانۀ دیوار قبله قرار گرفته است. در وسط محراب یك نماد نقشی به شكل سه جفت شاخ پیچ خورده قوچ بر یك محور عمودی روی‌هم نقش شده است. در بالای این نماد، یك نقش به شكل دو لوزی تودرتو دیده می‌شود.
مشابه همین نقش در ابعاد بزرگتر در طرفین محراب بر دیوار قبله نقش شده، هر طرف سه نقش كه درمجموع هفت نماد با قوس‌های دو پیچان را نشان می‌دهد. حاشیه‌های فرورفتگی محراب، با پیچك‌های كوچك تزیین شده كه در قسمت بالای محراب به شكل یك نماد گیاهی درآمده و تصویر انتزاعی درخت مانندی را تشكیل داده است. در حدفاصل هر یك از نمادهای دوپیچان دیوار قبله، گلك‌هایی با هشت گلبرگ نقش شده است كه گلبرگ آن‌ها به‌صورت متناوب سفید و سرخ‌رنگ است. سایر دیوارهای مسجد فقط تا لبه طاقچه پنجره‌ها تا حد ازاره به‌صورت یكدست نقاشی شده و نقوش كمرنگی مشابه طرح‌های دوپیچان در دیوار ضلع شمالی و جنوبی هم دیده می‌شود كه رنگ‌گذاری نشده‌اند.
یكی از دلایل اصلی متروك شدن مكتب‌خانه تغییر نظام آموزش از مكتب‌خانه به مدرسه است كه سال‌ها پیش در تمام ایران نظام آموزش مكتب‌خانه‌ای را از میدان به‌در كرد.
