دوست دارید در مورد شنب غازان و هنر مكتب تبریز بدانید ؟ پس با ما همراه باشید .یكی از شگفت‌آورترین حوادث تاریخ ایران پس از حملات ویرانگر مغولان شكل‌گیری بزرگ‌ترین و بی‌سابقه‌ترین حوزه‌های علمی (حوزه‌های اربعه رصدخانه مراغه، شنب غازان، ربع رشیدی و سلطانیه) و آبادانی تبریز و بسیاری از شهرهای دیگر ایران بوده، در این میان تبریز به‌عنوان پایتخت دولت ایلخانی و مركز ثقل این حركت پرشتاب در راه احیای فرهنگ و تمدن ایران در این مقطع از تاریخ شاهد شكل‌گیری پایه‌های سترگ هنر مكتب تبریز است.
غازان خان ایلخان مغول پس از بازگشت از جنگ موسوم به مجمع المروج در شام و پیروزی در این نبرد (۶۹۹ هجری قمری) تصمیم گرفت در محل ارغونیه كه قبل از او پدرش ارغون خان در آن قصری برای خود برپا كرده بود، مقبره‌ای برای خودش بسازد. قبل از غازان، ارغون در این ناحیه شروع به آبادانی كرده بود
خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در این خصوص می‌نویسد: «چون ارغون بكار عمارت عظیم مایل بود در موضع شم تبریز شهری معظم بنیاد نمود و در آنجا خانه‌هایی را اساس افكند و فرمود كه هر آفریده كه خواهد در آنجا خانه سازد و آن را ارغونیه نام نهاد.»
به اعتقاد زنده‌یاد یحیی ذكاء، شنب در زبان مغولی به معنی مزار است و در تبدیل‌ها به‌صورت شم درآمده است، چنانكه دنب نوشته و دم خوانده می‌شود، از سوی دیگر در آذربایجان زمین‌های مسطح و علف‌زارهای كرانه رودخانه را شام یا شم می‌گویند و پیش از وجود شنب غازان به این بخش از تبریز شم یا شام می‌گفتند. تصادفاً این دو واژه و اصطلاح با هم تلاقی كرده و اینك آنجا را شام غازان ، شم غازان و شنب غازان به هر سه صورت می‌نامند.
خواجه رشیدالدین كه بر اساس وقف نامه شنب غازان فضاهای معماری آن را شرح داده، خود تولیت شنب غازان را بر عهده داشته است. باید توجه داشت كه یكی از ابداعات نوین در زمینه شهرسازی كه در دوره غازان خان معمول شد، پدیده ابواب البر است كه با الهام از بقاع متبرك و مشاهد و مزار اولیاء در ایران رواج یافت.
ابواب البر در این عصر مكان و محلی به‌منظور ترویج تعقل، عبادت و فضلیت است كه برای كسب درجات و در هریك از زمینه‌های فوق بناهای مورد نیاز را هم احداث می‌كردند و معمولاً موقوفات لازم برای بقای آن در نظر گرفته می‌شد و این فلسفه وجودی ابواب البر در عرصه شهرسازی عصر ایلخانی است.
این مجموعه عظیم كه نظیر آن در عالم اسلام كمتر دیده شده بود علاوه بر یك مقبره گنبددار مشتمل بر یك مسجد، دو مدرسه، یك دارالسیاده، یك رصدخانه، كتابخانه و یك دیوان‌خانه و چند گرمابه بوده است. كتابخانه یا دارالكتب شنب غازان یكی از مراكز كتاب‌آرایی مكتب تبریز تلقی می‌شود كه بر اساس نوشته‌های رشیدالدین فضل ا… همدانی اصلاح و مرمت كتب و نیز تولید و كتابت كتاب‌های جدید در آن معمول بود، برای این امور هزینه‌های خاصی در نظر گرفته می‌شد و هنرمندانی از ممالك مختلف در آن بكار كتاب‌سازی و كتاب‌آرایی مشغول بوده‌اند، از آن جمله می‌توان به عزالدین ابوالفضل الحسن بن یوسف الموصلی النقاش اشاره كرد، بر این اساس است كه بررسی نقش مجموعه شنب غازان در روند شكل‌گیری مكتب تبریز و شكوفایی هنر این مكتب در دوره اول (دوره ایلخانی ) بسیار حائز اهمیت است.
مقبرهٔ غازانی
مقبرهٔ غازانی یا قبهٔ عالی یكی از عجایب دنیای آن زمان به‌شمار می‌آمد و از نظر معماری نیز بهترین و باارزش‌ترین ساختمان ممالك اسلامی بود.در تاریخ و صاف مسطور است غازان خان برای ساخت آن مهندسان حاذق و معماران ماهر را از عرب و عجم و هند حاضر كرد و طرح اصلی ساخت هم بر عهدهٔ خودش بود. در اساس و بنیان این عمارت مقدار كثیری آهن‌آلات و ارزیز از روم آورده در آنجا به‌كار بردند و چون دایرهٔ گنبد از سطح زمین ارتفاع یافت در استعمال آجر و برآوردن دیوارها شروع كردند ضخامت دیوارها سی و سه آجر بهم چسبیده بود و هریك از آجرها ده من وزن داشت ارتفاع قبه صد و سی گز (۱۳۵٫۲ متر) (هر گز ۱۰۴ سانتی‌متر می‌باشد) و طول دیوارها هشتاد گز و كتیبه و شرفات قبه ده گز و طاس قبه چهل گز و محیط آن پانصد و سی گز بوده‌است و شكل این بنا از قراری كه مورخین نوشته‌اند به شكل برج بزرگی بود كه بالای آن گنبدی ساخته بودند قریب به شكل گنبد سلطانیه مقبرهٔ اولجایتو سلطان محمد خدابنده و دوازده ضلع داشت بر هرضلع آن صورت برجی از بروج دوازده‌گانه نقش بود.
این عمارت از مهندسی‌ترین عمارات عالم بود. در سال ۶۹۶ شروع به ساخت شد و در سال ۷۰۲ به‌اتمام رسید كه تكمیل كامل آن كه بیشتر به تزیینات اختصاص داشت تا سال ۷۰۳ ادامه یافت.
وقف‌نامهٔ غازانیه
اصل وقف‌نامه در دست نیست اما خواجه رشید الدین فضل الله همدانی در جامع‌التواریخ مفاد اصلی آن را آورده‌است.
كارهای خیری كه مخارجی برای آن وقف شده و در وقف‌نامه درج شده‌است عبارتند از:
برای پذیرایی و غذادادن در كوشك عادلیه برای سرداران مغول و دیگران كه برای زیارت آمده‌اند و غیر از آن برای تهیه روزانه مواد غذایی برای پخت غذا و كسانی كه مسئول این كارند.
برای آش بیرونی؛ صدقه و آش بزرگی كه هر سال در سالگرد وفات واقف (غازان خان)، مهیا شده و به حضار از مجاوران بقعه، ائمه، اعیان و مستحقان تبریز بدهند.
برای حلاوه، تهیه حلوا برای پذیرایی از اهالی مسجد، خانگاه، مدرسه و دیگران در شب‌های جمعه.
برای خرج مصارف عاشورا، شب برات، اعیاد و روزها و شب‌های متبركه.
برای مكتب ایتام؛ كه همواره صد نفر یتیم را قرآن آموزند و تربیت كنند؛ چون قرآن آموختند، به عوض ایشان صد كودك دیگر بیاورند و معیشت همهٔ این كودكان را تأمین و همه را سنّت بكنند و مواجب پنج نفر معلم و پنج رقیب و پنج عورت را كه از كودكان مزبور غم‌خوارگی كنند بپردازند.
برای هدیهٔ پوستین؛ به مستحقان مسكین هر سال دو هزار پوست گوسفند خریداری و هدیه كنند.
برای تهیه هر ساله صد جلد مصحف تازه به عنوان هدیه.
برای تربیت اطفال سر راهی؛ كودكانی را كه به راه می‌اندازند بر گیرند و اجرت دایه‌ها و مایحتاج ایشان را بدهند تا آنگاه كه بزرگ شوند و به سن بلوغ برسند و صنعتی یا پیشه‌ای بتوانند بیاموزند.
برای كفن و دفن افراد خارجی یا غریبی و بی‌كسی كه در تبریز فوت می‌كنند.
برای چینهٔ مرغان؛ در شش ماه زمستان كه سرما و برف باشد؛ دانه‌ها را بر بام‌ها بریزند تا بخورند و هیچ‌كس آنان را نگیرد.
برای پنبهٔ بیوه زنان؛ برای پانصد تن بیوه زن درویش، هر سال پنبهٔ محلوج بدهند هر یكی را چهار من (حدود ۳٫۵ كیلوگرم)، تا مایه سازند.
برای عوض ظرف‌های شكسته؛ امینی را در شهر تبریز نصب گرداندند كه عوض سبو و كوزه‌ای را كه غلامان و كنیزكان و كودكان هنگام آب كشیدن بشكنند و از صاحبشان بترسند، بدهد.
برای راه و ساخت پل؛ پاك كردن راه‌ها از سنگ و پل بستن بر برجوی‌ها تا هشت فرسنگی تبریز از محل معین.
برای تعمیر موقوفات؛ ساختمان‌ها و ضیاع و عقار و مستغلات موقوفه از وجه معین در ولایت تعمیر و مرمت گردد.
تأمین مخارج موقوفات
غازان خان برای تأمین مخارج این موقوفات بزرگ قسمتی از درآمد دارایی شخصی خود (اینجو) را طبق اصول شرعی تعیین و برای این كار بودجهٔ مهمی را وقف كرد. برای تنظیمات و كنترل بودجه، دیوانی ایجاد كرد و ادارهٔ آن را به عهدهٔ كورتیمور و ترمتاز از امرای نامدار گذاشت. علاوه بر این هر ساله یك دهم وجوه و اشیای با ارزشی كه برای خزانه آورده می‌شد را نیز برای استفاده در این مكان امر كرد.
غازان خان قسمتی از درآمد موقوفات را از اراضی كه برای آبیاری، در نزدیكی حله و كربلا جدیداً تأسیس شده بود ارائه كرد. در اینجا آب فرات توسط كانال‌هایی به اراضی تازه تأسیس برای كشاورزی كشیده شده و این زمین‌های آماده كشاورزی خریداری شده، به مجموعهٔ غازانیه وقف شده بود. در كنار این، درآمد ولایت اوجان و چند دهكده نیز به غازانیه منتقل می‌شد.
ویژگی‌های غازانیه
غازانیه تا حدی توسعه یافت كه به رقابت با تبریز پرداخت و به‌قول رشیدالدین شهری بزرگ‌تر از محوطهٔ قدیم تبریز شد.از دیگر اقدامات در غازانیه این بود كه تجار از غازانیه عبوركند و بار خود را در آنجا بگشایند و بدین ترتیب غازانیه در مسیر جاده ابریشم قرار گرفت و اهمیت تجاری آن بالا رفت.حمدالله مستوفی در نزهه‌القلوب از غازانیه با عنوان اثری كه در ایران مانندش پیدا نمی‌شود یاد می‌كند.
در كنار فعالیت‌های علمی و دینی منطقه، پخش آش نذری در روزهای معین، سرپرستی نمودن مردم بی‌كس و فقیر و زنان و كودكان بی‌سرپرست، محافظت از پرندگان گرسنه در فصل زمستان، عوض كردن كوزهٔ خدمت‌كارانی كه هنگام آب بردن می‌شكسته برای از بین بردن تنیدگی آنان و دیگر كارها نشان دهندهٔ ایجاد شرایط اجتماعی با روحیه‌ای دقیق، ظریف و حساس است. باید قبول كرد كه در دوران باستان و قرون وسطی و حتی دوران مدرن برخورد به چنین شرایط اجتماعی نادر است.
با در نظر گرفتن اقامت مدرسان، دكترها، حكیمان، فیلسوفان، سیدها، صوفیان و امامان مسجد می‌توان تعداد كاركنان غازانیه را چند صد نفر تخمین زد، البته با در نظر گرفتن طلبه‌ها و بیماران محقق است این رقم از هزار نیز بیشتر خواهد شد.
با توجه به ساختار غازانیه، این مكان محل فعالیت‌هایی در زمینه‌های سلامتی، آموزشی، دینی، علمی و فرهنگی برای دولت ایلخانی و مركز بزرگی بود كه در آن محل نگهداری پرونده‌های دولتی، رصدخانه و كتابخانه دیده می‌شد. از این رو می‌توان نیت اصیل غازان خان را در ایجاد این مركز بزرگ علمی، اجتماعی، فرهنگی و دینی تخمین زد. اساساً وقف بودجهٔ بزرگی نیز به این مكان، این را گویاست.
بافت ساختاری شهر غازانیه قطاعی بوده‌است كه در بافت قدیمی امروز نشانه‌های آن كاملاً مشخص است.
غازانیه بعد از غازان خان
غازان خان در یازدهم شوال سال ۷۰۳ قمری در نزدیكی قزوین درگذشت و جنازهٔ او را با تشییع‌جنازه‌ای باشكوه به غازانیه آورده و در مقبره‌ای كه ساخته شده بود دفن كردند.غازانیه كه بعدها با اسم شنب غازان و شام غازان مشهور شد نقش بزرگی در تاریخ آذربایجان بازی كرد. از طرفی به‌دلیل وجود مقبرهٔ غازانی و قبر غازان خان كه با عدالت و بزرگیش به فردی اسطوره‌ای تبدیل شده بود؛ تقدس یافت و از زیارتگاه‌های عمومی مردم شد. از طرفی هم به‌علت اهمیت استراتژیكی بسیار بالایش میدان جنگ دولت‌های بعدی به‌خصوص دولت صفوی و دولت عثمانی شد كه آثار بسیار مخربی بر جای گذاشت. برج غازانیه یا مقبرهٔ غازانی با ارتفاع و بزرگی كم‌نظیرش در طول تاریخ چشم‌های بسیاری را به‌خود خیره كرد و ابهتش را به نمایش گذاشت.
قیام شام
در سال ۷۸۸ ه. ق دوران حكومت سلطان احمد جلایر مصادف با فتح تبریز به‌وسیلهٔ امیر تیمور شد. زمانی كه تیمور برای فتح تبریز بر دیوارهای شهر رسید شهر برای دفاع آماده و دروازه‌ها بسته بودند؛ تیمور سریعاً شهر را به محاصره در آورد.تیمور برای فتح تبریز اقدام به حفر قنب و ویران كردن دیوار به‌وسیلهٔ انفجار باروت نمی‌كند زیرا اهالی شنب غازان كه از ظلم و ستم حكومت و دوران رنج‌بار دست‌به‌دست شدن تبریز به‌ستوه آمده بودند دست به قیام علیه احمد زده و بدین طریق با تیمور همراهی می‌كنند. تیمور نیز نگهبانانی از آن سوی دیوار برای مساعدت شام غازانی‌ها می‌فرستد.
شامی‌ها در دو روز تبریز را تصرف می‌كنند و دروازه‌های تبریز به‌روی تیمور گشوده می‌شود. به‌دلیل شفاعت بزرگان به‌خصوص اقدامات شنب غازانی‌ها تیمور از تاراج و قتل‌عام تبریزی‌ها صرف نظر می‌كند.
دارالأمان عثمانی
در دوران سلطنت شاه تهماسب اول صفوی، سلطان عثمانی، سلیمان اول، مشهور به قانونی برای سفر جنگی خود موسوم به سفرعراقین مهیا شد. امیرالامرای آذربایجان الامه كه از شاه صفوی رنجیده بود سلطان سلیمان را به لشكركشی به آذربایجان و تصرف تبریز تحریك كرد. بنابراین ابراهیم پاشا مشهور به ابراهیم پارگایی وزیر سلطان سلیمان مأمور تصرف آذربایجان و تبریز شد. وی در اوایل محرم سال ۹۴۱ ه. ق/ژوئیهٔ ۱۵۳۴م. موفق به تسخیر تبریز شد.
ابراهیم پاشا برای مطیع ساختن همیشگی تبریز اقدام به ساخت قلعه‌ای در شنب غازان كرده مصارف سنگینی نیز برای ساخت آن متحمل شد و هنگام ترك تبریز برای محافظت آن هزار نفر تیرانداز و بعضی امرا را در آنجا نگهبان گماشت.این قلعه بارها در میان دولتین عثمانی و صفوی دست‌به‌دست شد.
تخریب عمارات غازانی
در سال ۱۰۱۸ ه. ق برای بار دیگر كه شنب غازان به دست دولت صفوی افتاد شاه عباس كه قبلاً روش قروق كردن و محافظت از شنب غازان را عملی می‌دید این بار دستور تخریب عمارت‌های غازانی را صادر كرد سوای مقبرهٔ غازان خان، مسجد جامع، خانقاه و احتمالاً یكی از مدارس. او دلیل این‌كار را جلوگیری از اقامت عثمانی‌ها در عماراتی كه ظرفیت چهارهزار سپاهی را داشت، مستحكم‌تر كردن قلعه و در نتیجه اشغال تبریز و قتل تبریزی‌ها، عنوان كرد.
شنب غازان در زلزله‌های تبریز
بناهای شنب غازان خصوصاً مقبرهٔ غازانی در زلزله‌های تبریز آسیب‌های جزیی می‌دید كه آن هم توسط شاهان تعمیر می‌شد؛ مانند تعمیر شكاف گنبد مقبره در زمان شاه تهماسب.اما در زلزلهٔ سال ۱۰۵۰ ه. ق مقبره آسیب جدی دید و بی‌توجهی به تعمیر آن باعث شد در زلزلهٔ سال ۱۱۹۴ ه. ق با بقیهٔ عمارات به‌كلی با خاك یكسان شود.
زلزله‌ها حتی بافت شنب غازان را با تخریب خانه‌ها و بناهای آن تغییر دادند به‌طوری‌كه تا نیم قرن پیش تنها قسمت جنوب شرقی بافت قطاعی غازانیه بافت مسكونی شنب غازان به‌حساب می‌آمد.
عاقبت عمارات شنب غازان
بعد از زلزلهٔ سال ۱۱۹۴ ه. ق عمارات شنب غازان به حالت خرابه درآمد و با این حال ابهت آن مسافران را خیره می‌ساخت.
به‌علت موقوفه بودن عمارات مردم از نظر شرعی از استفادهٔ اشیای عمارت‌ها پرهیز داشتند و با گذشت سال‌ها این خرابه‌ها مانند تپه‌هایی در شنب غازان نمودار بودند كه در همان سال‌ها فتوای دو عالم در جهت حلال بودن استفاده از بقایای عمارت‌ها باعث شد در طول بیش از یك قرن مردم شنب غازان، تبریز و سوداگران آثار باستانی برای كسب سود اقدام به حفاری و غارت اشیای نفیس عمارات كنند. كمپ‌های تحقیقاتی كشورهایی چون ایتالیا در دههٔ چهل معاصر نیز باعث خروج اشیای باارزش از كشور شد. بی‌توجهی دولت قاجار و پهلوی مهم‌ترین عامل این كاوش‌های مخرب بود.
تپه‌های كوچك شدهٔ عمارات كه در اواخر دوران پهلوی عامل و ناقل بسیاری از بیماری‌ها می‌توانست باشد با كوشش انجمن محله و اهالی، با آثار باقی‌مانده تسطیح و صاف شد و بناهایی دولتی در محدودهٔ آن ساخته شدند كه تا به امروز باقیست! امروز از آن همه شكوه جز تعدادی اشیای باقی‌مانده و آجرهای آن در بافت خانه‌های قدیمی دیگر چیزی باقی نیست و با بی‌لطفی تمام حتی نام مقبره نیز نمانده‌است. تنها اهالی هستند كه این محدوده را به‌نام گونبز (گنبد) می‌خوانند.