كبوترخانه های ولاشان در روستای وَلاشان كه در شهرستان خمینی شهر در استان اصفهان قرار دارد با برجهای كبوتر خود زبانزد گردشگران است. حدود چهل برج كبوتر در زمین های كشاورزی ولاشان در نزدیكی هم واقع شده كه جذابیت خاصی در این منطقه ایجاد كرده است. برج های ولاشان توسط اداره میراث فرهنگی شهرستان خمینی شهر به ثبت رسمی رسیده است.”ولاشان” نام روستایی در دوازده كیلومتری جنوب غرب اصفهان است كه امروزه یكی از محلات شهر ساحلی و زیبای دُرچه در حاشیه زاینده رود محسوب می شود و خود این شهر نیز زیر مجموعه شهرستان خمینی شهر است.
این محله یا روستا از غرب و جنوب غرب با دو شهر زازران و قهدریجان از توابع شهرستان فلاورجان همسایه است و به عنوان آخرین نقطه درجنوب شهرستان خمینی شهر محسوب می گردد. با ورود به ولاشان تعداد زیاد و متمركزی از جالب ترین و زیباترین ساخته های دست بشر به نام برج های كبوتر خانه یا همان كفتر خانه ها مشاهده می شود. در سرتاسر استان اصفهان برج های كفتر خانه قابل مشاهده است، اما خصیصه متفاوت برج های كبوتر ولاشان آن است كه چندین برج این روستا در فاصله ای نزدیك به همدیگر قرار دارد و حدود پانزده جریب از زمین های سرسبز كشاورزی را بین خود محصور كرده است. ولاشان دارای سه محله بر اساس نامگذاری سه صحرای زراعی اصلی به نام های “گارنخود”، “لورك” و “صحرای ولاشان” است. با گذری در محلات مسكونی روستا برخی برج ها را در محاصره میان ساخت و ساز‌های مسكونی می بینیم و تعداد زیادی از برج های دیگر كه در زمین های كشاورزی قرار دارد، در حال تخریب تدریجی است. برخی مردم محلی تعداد این برج ها را تا سی عدد هم ذكر می كنند كه اكنون حدود بیست برج كفترخانه باقی مانده است كه تعداد كمی در صحرای ولاشان و اكثر آن در صحرای گارنخود دیده می شود.
در دوره صفوی در اصفهان در حدود ۳۰۰۰ برج كبوترخانه وجود داشته است. در تصاویر به جای مانده از كوه آتشگاه هرستان در دوران قاجار برج های كبوترخانه به فاصله اندك ملاحظه می شود كه اكنون اثری از آنها موجود نیست. برج های كبوترخانه خمینی شهر كه فعلاً وجود دارند بیش از ۲۵ عدد نیستند كه عمدتاً در منطقه ولاشان وجود داشته و ظرفیت آنها از هزار تا هزار و پانصد كبوتر متفاوت است و از نظر مهندسی و معماری به عنوان شاهكار مهندسی ولاشان می توان در نظر گرفت. در گذشته در ولاشان رسم بوده كه هر كس قصد تشكیل زندگی داشت موظف بود با اهالی روستا به صورت دسته جمعی سالی یك برج كبوترخانه احداث نماید. فضولات حاوی مقادیر قابل توجهی نیتروژن شیمیایی و آلی و دارای اكسید های فسفر و پتاسیم كبوتران در مزارع كشاورزی ماربین بین كشاورزان خرید و فروش می شد. این فضولات باعث می شد تا بهترین محصولات كشاورزی از سیفی جات و سبزیجات گرفته تا خربزه و گلابی و به و سیب و حبوبات و گندم در این منطقه تولید شود.
برج ها نیز همانند زمین قابل خرید و فروش است و بسیاری از برج ها یا شراكتی بوده یا تحت مالكیت یك نفر است. تمامی برج ها به شكل دایره وار و از خشت و گل ساخته شده و شامل دیوار خارجی محافظ و قسمت استوانه وسط است كه محل زندگی كبوتران است. استوانه مركزی همانند قفسه هایی چهار گوش و خشت مانند است كه از پایین تا بالا ساخته شده و هر كبوتر درون یكی از این مكان های قفسه مانند جا می گرفته و برای راحتی نشستن و برخاستن و ورودش به مكان خود در لبه هر قسمت، شكلی در قالب مثلث مانند نوك نیز ساخته می شده است. در قسمت پایین هر برج یك درب برای خارج كردن فضولات و تعمیرات ضروری داخلی وجود دارد كه در طول سال با خشت كاملا بسته می شد و موقع برداشت زل یا همان كود ها آنرا خراب كرده و وارد آن می شدند. البته در داخل برج ها پلكان مارپیچ مانند برای رفتن به بالای سقف نیز ساخته شده است. دو فصل اول سال و در گرمای هوا كبوتران به وفور از انواع دانه مانند گندم، جو، برنج، ارزن و دانه های سایر علف ها كه در مزارع به وفور وجود داشت، استفاده می كردند و در فصول سرد سال مثل پاییز و زمستان مالكان با گذاشتن نردبان و رفتن به بالای سقف غذای آنها را می دادند. ظرفیت جاگیری تعداد كبوترها بستگی به وسعت و بزرگی برج ها دارد و برخی برج ها تا بیش از دو هزار كبوتر را در خود جای می دادند. نحوه سرما و گرمای زیستی محیط داخل برج ها نیز تنظیم جالبی دارد، به این معنا كه مصالح كاربردی خاص خشت و گل در تابستان خنك است و به خصوص در زمستان سرد، داخل برج ها گرم می شود و آزاری از این نظر به كبوترها نمی رسد، اما نكته جالب تر آن است كه كود و فضولات خود این پرندگان به شدت گرما‌زاست به نحوی كه اگر فردی دست خود را داخل زل كبوتر كند، گرمای شدید را حس می كند. قطر دایره پایین هر برج از سه متر تا بیش از دوازده متر متغیر است، در زمان قدیم كه اصلا هیچ گونه سموم و كودهای تقویتی شیمیایی برای مزارع وجود نداشت كشاورزان برای تقویت زمین های خود اقدام به ساخت این گونه بناها در میان مزارع خود می كردند تا از كود و یا به اصطلاح “زِل” كبوتران استفاده كنند.
ویژگی برج كبوترخانه در ولاشان شكل سازه ای آن است كه محیطی خنك در تابستان و گرم در زمستان را برای كبوترها ایجاد می كرد. ضخامت دیوارها به صورت مخروطی طراحی شده كه در هنگام زلزله تا حد امكان مركزش ثقل برج در تزار پایین تری قرار داشته و از حساسیت آن تا اندازه‌ای كاسته شود و طراحی سازه ای ان به گونه‌ای است كه حداكثر تعداد لانه و ظرفیت را برای كبوتران به برج می دهد. وجود یك دیافراگم در میانه برج باعث می شود تا ایستایی برج نیز افزایش یابد. به علاوه همین امر و شكل مقاوم خارجی برج در مقابل نیروی باد باعث می شود تا در هنگام پرواز ناگهانی دسته ای از كبوتران از فراز برج همزمان با مشاهده نزدیك شدن پرندگان شكاری به آن و ایجاد رزونانس (امواج تشدیدگر) ناشی از پرواز دسته جمعی تخریب نشده و مقاومت كافی در مقابل این امواج مخرب را داشته باشد. در گذشته كشاورزان ظرفی حاوی شیر در كنار برج قرار می دادند كه در میان حلقه هایی از آهك بود. هنگامی كه مار به قصد خوردن شیر، پوست بدنش به آهك آغشته می شده باعث مسمومیت و مرگ مار می گردید. برخی از برجهای كبوترخانه مثل برج دستگرد دارای نوار گچی به ساختمان برج بود تا مار نتواند از دیوار برج به داخل لانه كبوتران نفوذ كند. در ولاشان رسم بود كه چون می دانستند مار عاشق خوردن ماست است، سفالهایی با دهانه باریك را از ماست پر می كردند و در كف برج دفن می كردند. پس از ورور مار به داخل برج، مار به داخل كوزه رفته و از ماست می خورد ولی در مراجعت دیگر قادر به خروج از كوزه نبود چون پس از خوردن ماست، بدن او افزایش حجم پیدا كرده و با این ترفند مار به تله افتاده و هلاك می شد و نمی توانست آسیبی به كبوتران و تخم هایشان برساند.
معضلات
متاسفانه برج های زیبا و مفید دیروز به شیره كش خانه های مخروبه، برای معتادان تبدیل شده است هویت و شناسنامه اصلی ولاشان برج های كبوترخانه آن است اما با كمال تاسف به دلیل بی توجهی ها، به پاتوق و به اصطلاح شیره كش خانه شبانه روزی معتادان این محل تبدیل شده است.
نحوه دسترسی به كبوترخانه های ولاشان
ولاشان در دوازده كیلومتری جنوب غربی مركز شهر اصفهان در مجاورت شهر درچه در دشتی مسطح واقع شده كه با شیب ملایم یك در صدی نزدیك به زاینده رود منتهی می شود.
