قلعه خال كوه سیرجان كه در میان صخره ای عظیم و نسبتا بلند قد در شهرستان سیرجان صخره ای كه به «شاه خیرالله» یا كوه عروس معروف است واقع شده است . مراسم چهلم نوروز نیز در این منطقه توسط عشایر برگزار می شود كه طبق اعتقادات خود طی مراسمی در اردیبهشت ماه بر رزق و بركت خود می افزایند و به این ترتیب سپاس و قدرشناسی خود را نیز به پروردگار می رسانند.
در دوازده كیلومتری جاده آسفالته شهر سرچشمه به «پاریز» سیرجان، صخره ای عظیم و نسبتا بلند قد برافراشته كه به «شاه خیرالله»، «شاه خلیل الله» یا «كوه عروس» و به قول دكتر محمدابراهیم باستانی پاریزی در كتاب یعقوب لیث «خال كوه» معروف است. در سه كیلو متری غرب این كوه آثاری از چند اتاق دخمه ای و محوطه ی دارای سفال های لعابدار و منقوش مشابه سفالهای سده های اوّل اسلامی دیده می شود. در پانصد متری شمال این محوطه نیز قبرستانی وجود دارد كه سنگهای مرمر و كتیبه های روی آنها تا حدّی قدمت آنها را مشخص می كند. این مجموعه گویای این واقعیت است كه در اویل اسلام تا دروه صفوی مردمانی در این منطقه مستقر بوده اند. خانه های آنها دخمه ای بوده است و همچنین قلعه ای برای دفاع در مقابل تجاوز گران داشته اند كه فعلآ اثری از آن باقی نمانده و تنها آثار قبرستان آنها شامل قطعات شكسته سنگ مرمر كتیبه دار است. متأسفانه لوله گذاری جهت انتقال گاز از ارسنجان به رفسنجان از روی قلعه می گذشته و كند و كاوها برای استقرار لوله های گاز باعث تخریب بیش از پیش قلعه خال كوه شده است.
حدود دو كیلو متری جنوب قلعه خال كوه و در میان دره معروف به چاه سومو در نقطه ای كاملآ مشخص مقدار زیادی سرباره های كوره ذوب مس روی هم ریخته است. مجموعه قلعه خال كوه و سرباره ها نشان می دهد كه مردمان مستقر در این قلعه در كار استخراج مس بوده اند. سفالهای بدست آمده از این منطقه قدمت آن را به اوائل اسلام می برد و نشان می دهد در این زمان مردمان قلعه خال كوه به استخراج مس دست یافته بودند. همچنین در این كوه غاری است كه صورت قبری در آن دیده میشود و در گذشته مردم آن را زیارت میكردند.
محدوده خال كوه هم اكنون در اختیار عشایر و گله داران پاریز است. یك رسم قدیمی در میان این عشایر وجود دارد كه احتمالا مربوط به قبل از اسلام و اعتقادات میترائیسم بوده است. بر اساس این رسم، مردم در روز چهلم نوروز (چهل روز بعد از نوروز) یعنی نهم اردیبهشت در كنار این كوه جمع شده و آش شیر می پزند. آنها معتقدند پختن آش شیر و توزیع آن در میان مردم باعث بركت و افزیش محصولات دامی خواهد شد. قبل از این تاریخ از شیر استفاده اقتصادی نمیكنند و فقط در حد مصرف داخلی و خانوادگی گوسفندان را میدوشند و بقیه شیر را سهم بره ها و بزغاله ها میدانند، از روز نهم اردیبهشت و پس از پختن آش شیر، دوشیدن گوسفندان برای تهیه كشك، كره، روغن و فروش آغاز میشود. امروزه عشایر مسلمان خواجه خضر پیامبر را واسطه و عامل بركت كار خود میدانند.
