آشنایی با ساز تنبور و روش ساخت آن

ساز تنبور یكی از سازهای زهی است كه در آن سیم‌ها از روی دسته‌ای بلند و كاسه‌ای عبور كرده‌ و با ضربه انگشتان به صدا درمی‌آید.این ساز از صدایی خاص و گیرا برخوردار بوده و مربوط به دوران كهن است. به علت شباهت زیادی كه با دوتار دارد، بعید نیست كه با الهام از دوتار ساخته شده باشد. ساختمان تنبور كاملتر است و اصول كار در آن رعایت شده طول كاسه، از طول دسته كاسته شده و به همین دلیل نمی‌توان پرده‌های زیادتری روی دستۀ آن بست.وسعت صدادهی نتها كمتر از سه‌تار و تار است. معمولاً تعداد پرده‌هایی كه روی تنبور می‌بندند ۱۴ عدد است و دارای ۳ سیم است. دو سیم اول را هم كوك می‌كنید تا صدادهی بیشتری داشته باشد و سیم سوم هم كه تك سیم است، دو كوك متفاوت دارد، زیرا دو سیم اول نت دو كوك می‌شود تك سیم دوم را می‌توان نت «سل» نت «فا» كوك كرد.آشنایی با ساز تنبور و روش ساخت آن را در این مطلب آورده ایم و با ما همراه باشید .

انواع تنبور با اسامی و اشكال مختلف

تنبور قوچانی، شروانی، بغدادی، تیسفونی و انواع دو تار، چگور و قپوز. نواختن این ساز با شكل‌های مشابه هنوز در بیشتر مناطق ایران رواج دارد.تنبور بر اساس شكل ظاهری دو نوع است؛ تنبور كاسه‌ای كه یك تیكه است و تنبور چمنی كه همان تركه‌ای است و كاسه آن از تكه‌های چوب درست شده است. این نوع مزیتی كه برنوع اول دارد این است كه هم ساخت آن راحت‌تر است و هم تعمیر آن.

تاریخچه تنبور

بر پایه ۳ مجسمه یافت شده در خرابه‌های شوش، تنبور دارای تاریخچه‌ای مربوط به حدود ۱۵۰۰ پیش از میلاد است. تنبور زمانی در انواع كاسه گلابی شكل رایج در ایران و سوریه ساخته می‌شده سپس از طریق تركیه و یونان به باختر رفته و كاسه بیضی شكل آن در مصر نواخته شده‌است.از تنبور به سه‌تار باستانی ایرانیان تعبیر شده‌است كه در زمان ساسانیان، خسرو پرویز و قبل از آن هم به كار نواختن می‌آمده.
تنبور ساز نوازندگانی ایرانیان محسوب می‌شده و ابن خردادبه آوازخوانی مردم ری و طبرستان و دیلم را با تنبورها درست شمرده است.امروزه تنبور در سرتاسر ایران رواج دارد اما كانون اصلی این ساز استان‌های كرمانشاه و كردستان و نواحی شمالی لرستان است. این ساز در این مناطق با نام‌های تَمیُرَه، تَمیرَه، تموره و تمور شناخته می‌شود.در منطقه‌ای كرد نشین تركیه به نام دیار بكر نوعی از تنبور موسوم به باقلما با كاسه‌ای بزرگ و ۵ تار و حدود ۲۰ دستان رایج است كه با مضراب نواخته می‌شود.

چون ساز تنبور محلی و سنتی است، آهنگهای آن نیز سنتی و اختصاصی است و بیشتر در جمع دراویش اهل حق نواخته می‌شود. اشعاری كه همراه تنبور خوانده می‌شود همگی جنبۀ عرفانی و حماسی دارد و در میان دراویش اهل حق از احترام خاص برخوردار است. و چندی است كه تنبور با آهنگهایی موزون به جامعۀ هنری معرفی شده و نوازندگان چیره دستی با نواختن این ساز شور و حالی به شنوندگان می‌دهد. نوازندگی این ساز شیوه‌ای مخصوص به خود دارد. با چهار انگشت دست راست كه با فاصله‌های معین از هم باز می‌شود روی سیمها با تبحر خاصی بدون ضربه، نواخته می‌شود، با برگشت چهار انگشت از طرف بالا به پایین كه روی سیمها با ضربه‌ای آرام فرود می‌آید، صدایی خوش آهنگ و مثل آبشار بر می‌خیزد.

قسمت‌های مختلف تنبور

كاسه: همان قسمت پایین تنبور كه خود دارای اشكال مختلفی است كه بستگی به منطقه و سازنده خود دارد. كاسهٔ این ساز را عموماً از چوب توت می‌سازند كه انتخاب نوع چوب، یعنی اینكه از چه جنس توتی باشد خود دارای نكاتی است.
دسته: قسمت انتهایی تنبور كه به كاسه متصل است كه در صدا تاثیر زیادی دارد.

صفحه: قسمت روی كاسه كه دارای بافت ظریف می باشد، صفحة نازكی است از چوب درخت گردو كه بر روی دهانه كاسه قرار می‌گیرد و در وسط و یا در كنار صفحه حدود ۷ تا ۱۲ سوراخِ ۲ تا ۳ میلیمتری دارد تا موجب نرمی صدای تنبور شود. سوراخ روی صفحه بر صدای تنبور تا ثیر بسزایی دارد.
دستان: ۱۳ تا ۱۴ دستان در تنبور وجود دارد كه در محل‌های معیّن بر دسته بسته می‌شوند. به نظر اغلب نوازندگان مشهور، محل دستان‌ها ثابت است اما برخی نیز معتقدند كه جای تعدادی از این دستانها متغیر است.
خرك: خرك، قطعه چوبی كوچك و محكم از درخت شمشاد و گردوست كه سیم به آن وصل می‌شود و روی صفحه سیم‌گیر قرار می‌گیرد. در برخی از سازهای جدید سیم‌گیر كار خرك را می‌كند.
سیم گیر: به قسمت انتهایی كاسه وصل است و سیم را به آن وصل می‌كنند. سیم گیر از جنس استخوان یا چوب بوده در انتهای صفحه قرار دارد كه تارها را بدان گره می‌زنند و تا انتهای دسته می‌كشند. در برخی از تنبورهای جدید، خرك كار سیم‌گیر را انجام می دهد.
گوشی: همان قطعات بالای تنبور را گوشی میگویند و از آن برای كوك كردن استفاده می‌كنند. دو تا سه گوشی (در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) از چوب بید وجود دارد. تنبور لانه كوك (جعبه گوشی‌ها) ندارد و گوشی‌هایش مستقیماً در سوراخهای ایجاد شده در انتهای دسته فرو می روند.
سیم گیر بالا: برجستگی پایین گوشی را می گویند كه دارای شیارهایی است. شیطانك ، كه قطعه چوب یا استخوانی است با دو سه شیار كه تارها از روی آن عبور داده شده به گوشی گره می‌خورند. شیطانك در حدود ۱۵ سانتیمتری ابتدای دسته تعبیه می‌شود.
پرده: نخ نازكی است كه روی دسته بسته شده و فاصله هر دو دستان را یك پرده می‌گویند. تنبور از قدیم دارای ۲ سیم بوده كه اكنون آن را از ۲ سیم به یك سیم ارتقاء داده‌اند.
سیم: دو یا سه سیم، كه سیم بالایی معمولاً جفتی است. این سیم‌ها از یك سو به سیم‌گیر و از سوی دیگر پس از عبور از روی خرك و شیطانك در انتهای دسته به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند.تنبور سازی است محلی و سنتی از خطۀ كردستان و كرمانشاه.

روش ساخت ساز تنبور

چنانكه گفته شد ساز تنبور تكمیل شدۀ دوتار است. ساختمان آن كاملاً مشابه اما اندازه‌های كاسۀ تنبور با دسته رعایت شده است و پرده‌بندی آن ۵ تا ۶ عدد بیشتر از دوتار است. دیگر اینكه كاسه یك تكه تنبور را به دو شكل می‌سازند یكی به صورت كشكولی كه پیش كاسه به طرف زیر و كف كاسه كاملاً عمودی است مقداری انحنا می‌خورد و به بیخ دسته كه به دسته وصل می‌شود خاتمه می‌یابد. دیگری، حالتی بین كاسۀ دوتار و سه‌تار دارد. تنبور اندازه‌های متفاوتی از نظر بزرگی و كوچكی دارد كه در همۀ آنها اندازه‌های كاسه نسبت به دسته رعایت شده و این خود تكامل نسبی تنبور را می‌رساند همچنان كه بارها تأكید شده است برای ساختن یك ساز خوب و ماندنی كه دارای صدایی خوش و زیبایی ظاهر باشد، باید در انتخاب چوب خوب و خوش نقش بسیار دقت شود.

كاسۀ تنبور را بر خلاف كاسۀ دوتار كه یك تكه ساخته می‌شد، می‌توان به صورت تركی هم ساخت، ساختن كاسۀ تنبور تركی همانند سه‌تار تركی است اما باید اول قالب تنبور را به اندازه‌های كاسه تنبور بسازید و پس از آن هم مانند كشیدن تركها سه‌تار روی قالب اقدام كنید و تعداد تركهای تنبور ۹ عدد است كه دو عدد از آنها برای پیشانی و ۷ عدد هم تركهای دیگر است. وصل دسته و وصل صفحۀ عیناً مانند ساخت سه‌تار است، حتی تعداد سوراخهای جای گوشی هم دقیقاً مثل سه‌تار است منتها از سه گوشی آن استفاده می‌شود. ۲ عدد گوشی برای جفت سیم اول و یك عدد برای تك سیم دوم. جفت سیم اول را نت دو كوك می‌كنند و یك سیم آن كه دو نوع كوك می‌شود یك نوع سل و نوع دیگر ۷ عدد از پرده‌ها را ۴لایی و ۷ عدد بقیه را ۳لایی می‌بندند برای میزان كردن پرده‌ها: دو سیم اول یك صدا دو كوك می‌شود، سیم دوم كه تك است چنانچه فاكوك شود باید با پردۀ پنجم هم‌خوانی داشته باشد و اگر تك سیم دوم سل كوك شود، با پرده هفتم هم‌خوانی دارد. بقیه پرده‌ها را با این دو پرده میزان می‌كنند كه حتماً باید استاد آنها را دقیق میزان كند. تاكنون تعداد زیادی تنبور یك تكه ساخته‌ام و برای آزمایش در یكی از آنها تك سیم دوم را دو سیم كرده‌ام كه صدای آن بیشتر و زنگ وارتر شده كسانی كه با آن تنبور نواخته‌اند صدادهی آن را تأیید كرده‌اند.

چنانچه كسانی مایل به این كار باشند می‌توانند یك سیم دیگر هم به آن اضافه كنند، و اگر برایشان خوشایند نبود می‌توانند آن را باز كنند، به تركیب ساز هم لطمه‌ای نخواهد زد. به باریكه شاخی كه در بالا دسته سه‌تار و دوتار و تنبور و انتهای استخوانهای سر پنجۀ تار زیر سیمها میندازند، نام بی‌مسمایی داده‌اند و به شیطانك مشهور شده، و چون تنبور سازی است عرفانی و كلام مقدس همراه آن خوانده می‌شود شایسته نیست كه كلمۀ شیطانك را در ساختمان این و سازهای دیگر به كار برد. شنیده‌ام كه نوازندگان تنبور هم این كلمه را به كار نمی‌برند. از آنجا كه باریكه شاخی كه در زیر سمیهای پیش از گوشیها گذاشته می‌شود، باید با رو دسته تنبور یا سازهای دیگر قرینه باشد و شكل این باریكه شاخ هم باید تقریباً هلالی باشد تا سیمها روی دسته در یك میزان قرار بگیرند، اینجانب این باریكه شاخی تقریباً هلالی شكل را (ماهك) نامیده‌ام و از این به بعد در دادن اندازه‌های تنبور این كلمه را به كار می‌برم.

در مورد ساختن سایر سازها مثل تار، سه‌تار و دوتار كلمۀ شیطانك به این دلیل به كار گرفتم كه بین سازندگان این سازها متداول و جا افتاده است و نمی‌توان از كلمۀ دیگری استفاده كرد. تنبور را در اندازه‌های مختلف (۳ اندازه) ساخته‌اند، این اندازه بدین قرار اند: تنبور تركی كوچك طول آن در سر دسته تا لبۀ كاسه ۸۲ سانت طول سیم از لبۀ ماهك تا لبۀ كاسه ۷۰ سانت طول كاسه از بیخ كاسه تا لبۀ كاسه ۳۵ سانت. طول سیم از لبۀ ماهك تا لبه خرك ۵/۶۳. طول سیم از پشت خرك تا لبه كاسه ۵/۶ سانت، (یعنی از خرك تا لبۀ پیش كاسه)، تنبور متوسط: طول تنبور از سر دسته تا لبۀ پیش كاسه، ۸۸ سانت طول كاسه از لبۀ بیخ دستۀ كاسه تا لبه، پیش كاسه ۳۸ سانت طول از ماهك تا لبۀ پیش كاسه ۷۶ سانت طول سیم از لبۀ ماهك تا لبه خرك ۵/۶۹ سانت. طول سیم پشت خرك تا لبۀ كاسه ۵/۶ سانت.

تنبور بزرگ: طول از سر دسته تا لبه پیش كاسه ۹۲ سانت طول كاسه از بیخ دسته كاسه تا لبه پیش كاسه ۴۰ سانت طول سیم از لبۀ ماهك تا لبۀ پیش كاسه ۵/۷۷ طول سیم از لبۀ ماهك تا لبه خرك ۷۱ سانت، طول سیم پشت خرك تا لبۀ كاسه ۵/۶ سانت. چنانچه به این سه اندازه دقت شود، طول دسته‌ها از لبه دسته تا پیش لبه كاسه متفاوت است، اما طول از لبه خرك تا پیش كاسه در هر سه اندازه ۵/۶ سانت یعنی با هم یكسان‌اند. در مورد اندازۀ خرك تنبور باید گفته شود كه می‌توان از خرك سه‌تار هم استفاده كرد اما باید ارتفاع خرك تنبور قدری كوتاه‌تر از خرك سه‌تار باشد تا سیمها قدری به كاسه نزدیكتر شوند، البته باید متوجه بود كه هر تنبوری خرك مربوط به خود دارد و این نوازنده است كه باید در موقع نواختن برای سهولت در نوازندگی، ارتفاع خرك را تنظیم كند.

معمولاً برای ساخت خرك از چوب‌های سفت استفاده می‌كنند، مثلاً شمشاد گردد یا فوفل و امثالهم و اندازه‌های معمولی خرك را به این ابعاد انتخاب كنید. طول ۵/۴ تا ۵ سانت، ارتفاع ۵/۳ تا ۴ میلی‌لیتر، قطر خرك ۳ تا چهار میلی‌لیتر این اندازه‌ها تقریبی است چنانكه اشاره شد، هر تنبوری با توجه به ارتفاعی كه دارد. خرك مخصوص را به خود دارد.

تنبور دارای ۳ سیم است و در انتهای سر دسته‌ها سوراخ تعبیه می‌شود كه ۲ عدد آن را روی دسته و ۲ عدد دیگر را در بغل دسته ایجاد می‌كنند. دو سوراخ روی دسته برای سیمهای اول و دوم و دو سوراخ دیگر كه از یكی از آنها استفاده می‌شود و سیم سوم را به گوشی اول از طرف پایین دسته به بالای آن ببندند. چنانچه بخواهید می‌توانید از گوشی چهارم هم استفاده كنید، اگر توجه شود بر حسب طول دستۀ تنبور برای جاسازی و سوراخ كردن سیمها، بعد از لبۀ ماهك ۱۲ تا ۱۵ سانت جا برای گوشیها وجود دارد كه به سهولت می‌توانید جای گوشیها را روی این مقدار تعیین كنید. دو گوشی روی دسته را كه گوشی اول است، بعد از لبۀ ماهك ۵/۴ سانت و گوشی دوم را از لبه ماهك ۵/ ۹ سانت انتخاب كنید و علامت بگذارید. دو گوشی دیگر هم باید در بغل دسته بعد از ماهك به طرف بالا دسته سوراخ شود. سوراخ اول بغل دسته از طرف ماهك به طرف سر دسته را ۶ سانت انتخاب كرده و سوراخ دوم را از بیخ ماهك به طرف سر دسته ۱۱ سانت، طرز سوراخ كردن و روان كردن و جاسازی كردن گوشیهای تنبور، دقیقاً مانند گوشی‌های دو تار است .