بزرگترین كاروانسرای سر پوشیده و مركز تجاری داخل شهری در ایران است كه با وسعتی افزون بر ۲/۶ هكتار توسط باقر خان سعد السلطنه فرماندار قزوین در اواخر سلطنت ناصر الدین شاه قاجار ساخته شده و از سراهای تودرتو و پیوسته به هم تشكیل گردیده است. حجره هایی كه در حیاط ها واقع شده اند با ایوانچه های كاربندی شده نشانگر كمال زیبایی و سنجیدگی طرح می باشند كه محور های شرقی ـ غربی و شمالی ـ جنوبی بازار از آنها می گذرند . محورهای عمود بر هم در چهار سوق كاروانسرا به هم می پیوندند و معماری مكتب قزوین در فضاهای تجاری را به شیوه ای بسیار زیبا و ماندگار به نمایش می گذارند . بر فراز این چهار سوق گنبدی بزرگ و در چهار طرف آن چهار نیم گنبد قرار دارد كه همگی دارای كار بندی و در اوج زیبایی هستند . ورودی های متعدد و بلند ، حیاط های وسیع ، بارانداز و شترخان بزرگ با بیش از یكصد ستون آجری ، گرمابه ، هشتی های با شكوه و حجره هایی كه دور تا دور فضا های باز و در دالان های طول و دراز گسترده و از تزئینات آجر تراش و كاشی برخوردارند این مجموعه را به زیبایی تمام آراسته اند.
معماری بنای سعدالسلطنه
كاروانسرای سعدالسلطنه از بناهای تو در تو تشكیل شده. در سرتاسر حیاط آن حجره هایی دیده می شود كه تزییات بسیار خاصی دارند و قسمت هایی از بازار از هم می گذرند. این بنا دارای چندین ورودی، چندین حیاط وسیع، حجره های متعدد، هشتی های باشكوه دالان های طویل و تزیینات آجرتراشی شده است.
كاروانسرای سعدالسلطنه از بناهای تو در تو تشكیل شده است. در سرتاسر حیاط آن حجره هایی دیده می شود كه تزییات بسیار خاصی دارند و قسمت هایی از بازار از هم می گذرند. این بنا دارای چندین ورودی، چندین حیاط وسیع، حجره های متعدد، هشتی های باشكوه دالان های طویل و تزیینات آجرتراشی شده است.
این كاروانسرا همانطور كه در بالا گفته شد، در دوران گذشته نقش تجارتی داشته و از آن به عنوان مركزی برای فعالیت های تجاری و بازرگانی استفاده می شده است. اما بعد از تغییراتی كه در روسیه اتفاق افتاد، موقعیت مهم تجاری اش را از دست داد. شاید مهم ترین قسمت كاروانسرا را بتوان چهار سوق آن دانست كه بر بالای آن گنبد بزرگ كاشیكاری شده ای قرار دارد. البته سقف این گنبد نورگیری ندارد و چهار طرف آن را چهار نیم گنبد نورگیر دار فرا گفته است كه باعث می شود تا فضا بزرگ تر از آنچه كه هست، نشان داده شود
همانطور كه گفته شد، كاروانسرای سعدالسلطنه دارای ۷ حیاط است كه بزرگ ترین آن، ۳۰۷۳ متر مربع وسعت دارد و البته حدود ۱۵۰۰ متر آن فضای باز است و بقیه ی آن تركیبی از فضاهای نیمه باز و بسته است. یكی دیگر از حیاط های این بنا، نگار السلطنه نام دارد كه دو حجره و دو انبار بسیار بزرگ در آن قرار دارد. حیاط دیگر این بنا با نام سعدیه یك گرمابه و ۱۰ حجره دارد.
كاروانسرای سعدالسلطنه تا حالا مرمت شده است و این بازسازی هنوز هم ادامه دارد. مرمت این بنا زیر نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است و تا حالا قسمت های زیادی از آن مرمت شده است. قرار است تا بخش هایی كه كاملا بازسازی شده اند و دیگر نیاز ی به تعمیر ندارند، كاربری های جدید پیدا كنند كه برای مثال، رستوران، تولیدی و فروشگاه لباس بخشی از این كاربری هاست.كاروانسرای سعد لاسلطنه در سال ۱۳۱۶ به عنوان یكی از زیر مجموعه های بازار قزوین ثبت ملی شد و بعد در سال ۱۳۷۷ جداگانه به ثبت ملی رسید.
برخی می گویند چون مجموعه كاروانسرا در محل میدان چوگان دوران صفویه (كاخ باغ سعادت، میدان سعادت) بنا شده بود، به آن سرای سعادت می‌گفتند. محمدباقرخان سعدالسلطنه اصفهانی حاكم وقت شهر قزوین در اواخر دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار (سال ۱۳۱۰ هجری قمری) با توجه به مراودات اقتصادی فراوان ایران با روسیه و تركیه، دستور داد كاروانسرایی در زمینی به مساحت ۲٫۷ هكتار با حدود ۴۰۰ حجره در شهر قزوین بنا كنند و لقب خویش را روی آن نهاد و كاروانسرای سعدالسلطنه بعد از حدود دو سال با همت دو معمار اصفهانی و دو معمار قزوینی یعنی در سال ۱۳۱۲ هجری قمری به بهره‌برداری رسید. كاروانسرای سعدالسلطنه تا قبل از جنگ جهانی اول، مركز تجارت و فعالیت بازرگانی شهر محسوب می‌شد كه بعد از تغییرات سیاسی حكومت روسیه، موقعیت خود را به عنوان پل ارتباطی بازرگانی بین اروپا و آسیا از دست داد و حیات اقتصادی خود را به صورت نیمه فعال ادامه داد. برخی از حجره‌های كاروانسرای سعدالسلطنه به صورت غرفه‌های تجاری مستقل اداره می‌شد و برخی نیز به صورت انبار و قسمتی از كاروانسرای سعدالسلطنه تبدیل به كارخانه آرد سلامت و كارخانه تولید كشمش شد و قسمت‌های دیگر به عنوان كارگاه‌های تولیدی كفش، فرشبافی، چوب بری و … مورد استفاده قرار گرفت و این باعث شد این اواخر مردم آنجا را «بازار چوب» بنامند.
این كاروانسرا یكی از معدود كاروانسراهای ایران است كه دارای چندین حمام، سرا، تیمچه، شترخان، راسته، چهارسوق، مسجد، چایخانه و … است.عملیات مرمت این مجموعه نیز در قالب تفاهم‌نامه از طریق صندوق احیا و بهره‌برداری از اماكن تاریخی و فرهنگی سازمان میراث فرهنگی به سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری قزوین واگذار شده بود، تقریبا به اتمام رسیده است. این اثر تاریخی ابتدا در تاریخ ۱۳۱۶/۹/۱۷ با شماره ثبت ۱۰۲۱ در زیر مجموعه بازار قزوین ثبت شد، سپس در مورخ ۱۳۷۷/۵/۱۱ با شماره ۲۰۸۹ به صورت مجزا به نام كاروانسرای سعدالسلطنه ثبت و بعدها گرمابه سعدیه با شماره ۱۲۵۹۸ در تاریخ ۱۳۸۴/۵/۱۱ از كاروانسرا منفك گردید.
در حال حاضر در این مجموعه چندین كافه، رستوران و فروشگاه‌های صنایع‌دستی قزوین و آموزشگاه‌های هنری تاسیس شده است.از هنرهای سنتی و صنایع دستی این شهر می‌توان به نقاشی، فرشبافی، گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی و منبت‌كاری اشاره كرد.
در این كاروانسرا برخی كارگاه‌ها و فروشگاه‌های صنایع‌دستی مختص شهر قزوین وجود دارد.در انتهای این كاروانسرا، مسجدالنبی واقع شده است.این مسجد قدیمی متعلق به دوران پادشاهی فتحعلی شاه قاجار است كه با مساحتی بالغ بر ۱۴ هزار متر مربع، لقب بزرگترین مسجد تاریخی شهر قزوین را به خود اختصاص داده است.موزه شاهنامه و اساطیر كه متشكل از مجسمه‌های رضا ازی محمدی است نیز در این كاروانسرا قرار دارد.
در حال حاضر كاروانسرای سعدالسطلنه یكی از محبوب‌ترین مكان‌های شهر قزوین برای مردم این شهر و گردشگران است.
نحوه دسترسی به كاروانسرای سعدالسلطنه
برای رفتن به این كاروانسرا باید بعد از رفتن به شهر قزوین، به سمت مركز شهر یعنی خیابان امام خمینی بروید. این كاروانسرا در آنجا قرار دارد.
