نقش رستم

نقش رستم یكی از مهم ترین و زیباترین آثار باستانی است كه در حدود ۵ كیلومتری تخت جمشید، در كوه حاجی آباد واقع است.

آرامگاه چند تن از پادشاهان هخامنشی از جمله داریوش بزرگ و خشایارشا، نقش برجسته‌هایی از وقایع مهم دوران ساسانیان از جمله تاجگذاری اردشیر بابكان و پیروزی شاپور اول بر امپراتوران روم، بنایی موسوم به كعبه زرتشت و نقش‌برجسته ویران‌شده‌ای از دوران عیلامیان در نقش رستم قرار دارد.

آرامگاه چهار شاه هخامنشی در نقش رستم جای گرفته‌است. هر چهار آرامگاه شكلی صلیبی دارند و در دل كوه با ارتفاع قابل توجهی از سطح زمین قرار دارند.

در نقش رستم آثار ۳ دوره باستانی وجود دارد:

آثار دوره عیلامی از ۶۰۰ تا ۲۰۰۰ قبل از میلاد
آثار دوره هخامنشی از ۶۰۰ تا ۳۳۰ قبل از میلاد
آثار دوران ساسانی از سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی

از دوره عیلامیان نقش برجسته محو شده‌ای در نقش رستم وجود دارد كه در دوره ساسانی روی آن نقش دیگری از بهرام دوم ساسانی حك شده. این نقش محو شده از دو الهه تشكیل شده كه روی مارهایی نشسته‌اند و لباس‌های چین‌دار به تن دارند. در نقش رستم آرامگاه‌ها و معبد آناهیتا از دوره هخامنشیان به جای مانده است.
از بین ۴ آرامگاه موجود، فقط آرامگاه داریوش اول كتیبه دارد. در شاخه بالایی آرامگاه، داریوش با لباس پارسی و كمان به دست روی سكویی سه پله ایستاده و در حال انجام مراسم است. تصویر فروهر یا اهورا مزدا در بالای سر و پیشاپیش وی قرار گرفته و داریوش دست خود را به علامت احترام رو به این تصویر گرفته.

آرامگاه خشایارشا در سمت راست آرامگاه داریوش اول قرار دارد و بجز فقدان كتیبه و برخی اختلاف‌های جزئی در نقش‌های برجسته، كاملاً مشابه آن آرامگاه است. از بین این ۴ آرامگاه‌، آرامگاه خشایارشا بهتر از همه حفظ شده‌است.

آرامگاه اردشیر اول در سمت چپ آرامگاه داریوش اول قراردارد. آرامگاه داریوش دوم غربی‌ترین آرامگاه هخامنشی نقش رستم است.

درِ ورودی آرامگاه‌ها به شكل مربع است. این درها در دوران باستان قفل می‌شدند. برای این كار دو قطعه سنگ بزرگ در پشت آنها قرار می‌گرفت و به این وسیله مهر می‌شد.
شكل آرامگاه‌ها نیز مشابه است. تنها تفاوت آرامگاه داریوش كبیر در كتیبه‌های میخی و آرامی آن است. در این كتیبه، داریوش، اهورامزدا را ستایش می‌كند و فتوحات خود را برمی‌شمارد و از اندیشه‌های خود سخن می‌گوید.
راهروی داخل آرامگاه داریوش كبیر به درازای ۷۲/۱۸ و پهنای ۷۰/۳ متر است. در این آرامگاه ۹ تابوت سنگی وجود دارد كه در یك ردیف در سنگ كنده شده و به داریوش كبیر، ملكه و سایر بستگان او تعلق دارد.

درازا، ژرفا و پهنای این تابوت‌ها ۱۰/۲ × ۰۵/۱× ۰۵/۱ متر و ضخامت (سنگ) هر یك ۵/۱۷ سانتیمتر است. سرپوش هر یك از تابوت‌ها را قطعه سنگ بزرگی تشكیل می‌دهد.

كعبه زرتشت:

كعبه زرتشت نام بنایی است مكعب مستطیل با معماری خاص در نقش رستم كه از زمان حمله اعراب به ایران به اشتباه نام كعبه زرتشت به آن دادند.

آنها از آن جا كه فكر می‌كردند هر دینی می‌بایست برای خود بتكده یا مركزیتی برای خود داشته باشد این بنا را كعبه زرتشتیان نامیدند.

این بنا در زمان هخامنشیان و به احتمال در عصر پادشاهی داریوش بزرگ ساخته شده است.

كعبه زرتشت دارای یك مدخل بالاتر از سطح زمین و بازمانده پلكانی برای دسترسی به تنها ورودی آن است.

تا سال ۱۳۱۶ شمسی، ثلث پایینی بنا در زمین دفن شده بود. تنها در این سال و با آغاز كاوش‌های باستان‌شناسی بود كه مشخص شد بنا در ۳ سمت خود (بجز ورودی) دارای سكو است.

در درگاه ورودی جای چرخش پاشنه دری سنگین و كلفت، نشان از دربسته بودن بنا می‌دهد. این بنا تماماً از سنگ آهكی سفید و سیاه ساخته شده است.
در مورد كاربرد این بنا حدث زده شده است كه، محل نگهداری كتاب اوستا و اسناد حكومتی، محل گنجینه دربار، آتشكده، معبد و یا نامعلوم باشد.

برخی از مورخان ذكر كرده‌اند؛ كتاب اوستا كه بر ۱۲ هزار پوست گاو نوشته شده بود، در این اتاق نگهداری می‌شد. گروهی دیگر بر این باورند كه این اتاق آرامگاه بردیا، پسر كوروش بود كه به وسیله برادرش كمبوجیه كشته شد.

برخی دیگر بر این عقیده‌اند كه آتش مقدس در این اتاق نگهداری می‌شد و بعضی گفته‌اند این بنا رصدخانه بود. در دوران ساسانی در این اتاق اسناد بسیار مهم دولتی نگهداری می‌شد.

كتیبه‌ها و نقوش برجسته:

كتیبه‌ ساسانی به ۳ زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی)، پهلوی پارتی و یونانی در اطراف این بنای هخامنشی حك شده است.

بحث اصلی این كتیبه‌ها، وقایع تاریخی دوران شاپور اول در جریان جنگ ایران و روم است كه در آن والرین، امپراتور روم شكست خورد و در ۲۶۲ م در بیشابور زندانی شد.

كتیبه دیگر در زیر كتیبه شاپور اول و به زبان پهلوی اشكانی و ۱۹ سطر، به دستور كرتیر موبد موبدان نقش شده است. كرتیر ضمن معرفی خود و القابش به شرح خدماتی كه در راه دین زرتشت انجام داده، پرداخته و از رسیدنش به جایگاه موبد بزرگ و دادور تمام كشور و سرپرستی معبد آناهیتا سخن رانده است.

روبه روی نقش رستم، در برابر پلكان ورودی، قسمتی وجود دارد كه در دوره ساسانی حجاری شد اما نقوشی روی آن حك نشده است. درازی این محل ۱۰ متر و ارتفاع آن ۵ متر است و حدود ۲ متر بالاتر از سطح فعلی حجاری شده است.

عمق این فضا نسبت به سایر آثار ساسانی بیشتر است و تردیدی وجود ندارد كه حفاظت بیشتر از این طرح مد نظر بوده است. در قسمتی از این فضا كتیبه‌ای ۲۰ سطری حك شده كه مالك زمین‌های كشاورزی اطراف نقش رستم و نحوه تقسیم آب را در آن مشخص كرده است. این كتیبه به زبان فارسی و بسیار جدید و فاقد ارزش تاریخی است.

در گوشه شرقی محوطه در ارتفاع ۲ متری از سطح زمین نقشی قرار دارد. این نقش با توجه به كتیبه‌های آن كه به ۳ زبان قارسی میانه، پارتی و یونانی است، صحنه‌ای را نشان می‌دهد كه اردشیر بابكان (سمت راست) دارد حلقه شاهی را از اهورامزدا (سمت چپ) دریافت می‌كند.

هم شاه و هم اهورامزدا سوار بر اسب هستند و زیر پای اسب هركدام یك نفر افتاده ‌است. فرد زیر پای اسب اردشیر باید اردوان (آخرین شاه اشكانی) باشد و دیگری اهریمن.

در سمت غرب، دومین نقش، تاجگذاری نرسی را نمایان كرده است. در این نقش نرسی حلقه قدرت را از دست آناهیتا (یكی از خدایان) دریافت می‌كند.

پشت سر پادشاه، وزیر اعظم ایستاده و انگشت سبابه دست راست خود را به رسم آن دوران، برای احترام در برابر پادشاه نگاه داشته است. آناهیتا به صورت زنی در سمت راست حجاری شده كه دارای لباس بلند تا كمربند و گردن بند مروارید است.

در سومین نقش برجسته، بهرام دوم (۲۹۸ – ۲۷۶ م) در حال نبرد و سوار بر اسب، چهار نعل با نیزه به سوی دشمن حمله می‌كند. اسب بهرام یك سرباز رومی را كه در صحنه جنگ به خاك افتاده، با پا لگدكوب می‌كند.

پشت سر بهرام یك سرباز ایرانی پرچمی را به اهتراز درآورده و یك قطعه چوب به صورت افقی در بالای پرچم قرار دارد و به وسیله ۳ گوی، یكی در وسط و دو گوی دیگر در انتهای چوب مشاهده می‌شود.

در چهارمین نقش، شاپور اول كه والرین امپراتور روم را شكست داده نمایان است. این پیروزی در سال ۲۶۳ م رخ داد.

در این نقش برجسته سیریادیس كه یك پناهنده رومی است، عنوان امپراتوری را از طرف شاپور دریافت می‌كند. امپراتور والرین دست‌ها را برای پوزش در برابر شاپور بالا نگه داشته و در برابر وی زانو زده است.

شكوه وی با لباس، زینت آلات، افسار و زین اسب، گردن بند، دست بند و تاج شاهی و آرایش موهای وی كه حالت غرور آن مشخص است، نشانگر مهارت حجاران ساسانی است.

زیر آرامگاه اردشیر اول دو نقش وجود دارد. نقش بالایی، آذر نرسه یا شاپور ذوالاكتاف، كه تقریباً محو شده. نقش زیرین، هرمز دوم است و صحنه پیروزی این پادشاه را بر دشمن نشان می‌دهد.

در این نقش برجسته، هرمز دوم با اسب، چهار نعل بر دشمن خود كه رومی است، تاخته و اسب او را سرنگون كرده است. در این نقش، دشمن رومی دارای ریشی بریده است و كلاهخود بر سر دارد.

زیر آرامگاه داریوش دوم و رو به روی كعبه زرتشت، نقشی احتمالاً از شاپور دوم (۳۷۹ – ۳۰۹ م) وجود دارد. در این نقش، سواری كه دارای تاج است، نیزه خود را بر گردن دشمن فرو كرده و هر دو ، زره به تن دارند.