موزه خاچاطور گساراتسی موزه ای بسیار زیبا كه در كلیسای معروف وانك در شهر اصفهان واقع شده است. خاچاطور گِساراتسی شخصی است كه صنعت چاپ را در سال ۱۶۳۸ میلادی در ایران و خاورمیانه پایه گذاری كرده است. به پاس تشكر و قدردانی از زحمات وی موزه ی واقع در محوطه ی كلیسای وانك از سال ۱۳۹۱ به عنوان موزه ی خاچاطور گساراتسی نام گرفت. با اینكه گفته می شود قدمت موزه ی خاچاطور گساراتسی به بیش از صد سال می رسد اما لازم به ذكر است در طول زمان دچار تغییراتی شده و تا حدی وسعت یافته است. از جمله ی این تغییرات اضافه شدن تعدادی اتاق برای نگهداری كتب، نسخ خطی و اشیاء تاریخی توسط طادئوس هُونانیان فرزند هاروتیون هُونانیان، نویسنده ی كتاب «تاریخ جلفای اصفهان»، در قسمت شمالی حیاط كلیسا است.
از این اتاق ها تا سال ۱۹۳۰ به عنوان موزه و كتابخانه استفاده می شد اما در سال ۱۹۳۰ به پیشنهاد سارگیس خاچاطوریان (نقاش و هنرمند ارمنی) علاوه بر تعمیر اتاق ها بر وسعت آنها افزوده شد و اشیاء جدیدی به مجموعه اضافه گشت و از آن به بعد این بخش از كلیسا به عنوان موزه معروف شد. ۴۰ سال بعد، شورای خلیفه گری اصفهان تصمیم گرفت موزه را به روز كند. بدین ترتیب ساختمان جدیدی بنا نمود و اشیاء موزه ی قدیمی را به ساختمان جدید انتقال داد.ساختمان جدید كه در سال ۱۹۷۱ میلادی ساخته شده، یك بنای دو طبقه است كه مساحت طبقه ی اول آن ۶۰۰، مساحت طبقه ی دوم ۵۲۵ و مساحت زیرزمین آن ۲۵۰ متر مربع است. از آن پس به بعد آثار دیگری توسط شورای خلیفه گری برای موزه خریداری یا توسط اشخاصی به موزه اهداء شد. مثلا در سال ۱۹۷۷ میلادی دو مجسمه در بخش ورودی موزه قرار داده شد كه یكی از آنها تندیس مسروپ ماشتوتس، اختراع كننده ی حروف الفبای ارمنی در قرن پنجم میلادی و دیگری تندیس خاچاطور گِساراتسی، مؤسس چاپخانه ی كلیسای وانك در قرن هفدهم میلادی است. هر دوی این تندیس ها توسط هنرمند ارمنی زاوِن آیوازیان ساخته شده است و خود از اثار باارزش موزه می باشد.
درموزه خاچاطور گساراتسی آثار جالبی به چشم می خورد. یكی از جالب ترین آنها تار موی متعلق به دختری هجده ساله است كه جمله ای از كتاب عهد عتیق به زبان ارمنی با قلمی از جنس الماس توسط واهرام هاكوپیان در سال ۱۹۷۴ میلادی بر روی آن نوشته شده است. این اثر در سال ۱۹۷۵ میلادی به موزه ی خاچاطور گساراتسی اهدا شده و با میكروسكوپی كه در مقابل آن تعبیه شده قابل رویت است. موزه ی خاچاطور گساراتسی، یكی از قدیمی ترین موزه های موجود در ایران است. این موزه امروزه بخش های مختلفی دارد كه در ادامه به توصیف هر یك از آنها پرداخته می شود.
بخش های مختلف موزه ی خاچاطور گساراتسی
۱. بخش كتاب ها و نسخ خطی
این بخش شامل حدود ۴۰ جلد كتاب خطی نفیس است كه از جمله ی آنها می توان به تورات، انجیل و دیگر كتاب های مذهبی اشاره كرد. این بخش دارای دو غرفه است:
الف) غرفه ی آثار متعلق به جلفای اصفهان
ب) غرفه ی كتاب های نوشته شده در كلیساهای ارمنستان غربی (شرق تركیه امروزی)
اكثر آثار موجود در این بخش مذهبی است. برخی از آنها دارای نقاشی ها، تذهیب ها و مینیاتورهای متعددی هستند كه توسط بهترین نقاشان ارمنی كشیده شده است. از قدیمی ترین نسخه های خطی موجود در این بخش می توان به یك كتاب انجیل متعلق به قرن دهم میلادی اشاره كرد كه بر روی پوست نوشته شده است. اثر جالب بعدی كتاب قرآنی است كه به زبان ارمنی ترجمه شده و متعلق به قرن هجدهم میلادی است.
۲. بخش تابلوهای گچ بری و نقاشی
بیشتر تابلوهای گچ بری موجود در این بخش متعلق به كاخ های خاندان صفویه می باشد كه نظیر آنها در دیگر موزه های ایران بسیار كم است. علاوه بر اینها آثار باارزشی از نقاشان اروپایی و ارمنی در این بخش دیده می شود كه معمولا بر روی كرباس، پوست، چرم، فلز و شیشه كشیده شده است. موضوع اكثر این اثار مذهبی است و شامل تصاویری از تولد حضرت مسیح، اتفاقات زندگی او و طرفدارانش، تمثال مریم مقدس و … می باشد. یكی از بهترین آثار این بخش سیاه قلمی از چهره ی حضرت ابراهیم (ع) است كه توسط رامبراند، نقاش بزرگ هلندی در قرن هفدهم میلادی كشیده شده است. علاوه بر این تصاویری از مردان ایرانی و چهره های معروف ارمنی با لباس های مخصوص ارمنیان جلفا نیز در این بخش دیده می شود.
۳. بخش آثار فلزی
این بخش شامل زیورآلات طلا و نقره، كمربند، قلاب شنل، سینی، انواع جعبه صلیب، عودسوز، ظرف روغن مقدس و … است. این اشیا به روش های مختلفی از جمله ریخته گری، مشبك كاری، ملیله كاری و قلمزنی ساخته شده و با سنگ های رنگارنگ قیمتی و نیمه قیمتی تزئین شده اند.
۴. بخش دست بافته ها و رودوزی های سنتی
این بخش به سه دسته تقسیم می شود:
الف) لباس های مذهبی روحانیان ارمنی
ب) پارچه های استفاده شده در مراسمات كلیسا
ج) نمونه هایی از پوشاك سنتی ارمنیان جلفا
یكی از زیباترین آثار این بخش لباس های روحانیان هستند كه با انواع پارچه های زری و ترمه به سبك سنتی دوخته شده اند. از دیگر آثار این بخش لباس های محلی ارمنیان جلفا، انواع لباس عروس، زن و تاجر جلفایی، انواع كلاه، وسایل آرایش و سوزن دوزی زنان، نمونه هایی از وسایل سفره عقد ارمنیان و … است. در این میان یك تعداد فرش و گلیم با نقش های اصیل ارمنی نیز دیده می شود.
5. بخش ظروف چینی و سفالی
این بخش نیز به سه دسته تقسیم می شود:
الف) ظروفی با تزیین به سبك چینی
ب) ظروفی با تزیینات ایرانی و چینی
ج) ظروفی با تزیینات اروپایی
6. بخش مربوط به آثار چوبی
در این بخش انواع ساعت، مبلمان، شمعدان، جعبه، صلیب، تابلوهای منبت كاری و … به چشم می خورد كه از مهم ترین آنها می توان به سازهایی مانند تار ساخته شده به دست یحیی خان (هُوهاننِس آبكاریان) تارساز معروف جلفا، تار ساخته شده به دست مِلكُن خان جلفایی و ساز چوگور از سازهای زهی متعلق به مانوك مانوكیان اشاره كرد.
7. بخش مربوط به فرمان ها
در كلیسای وانك حدود ۱۷۰ برگه وجود دارد كه بر هر یك فرمانی نوشته شده و آن را اصطلاحا برگ فرمان می گویند. ۲۲ مورد از این برگ فرمان ها در موزه ی خاچاطور گساراتسی نگهداری می شود. این فرمان ها متعلق به قرن هفدهم تا نوزدهم میلادی هستند و موضوع اكثر آنها مهاجرت ارمنیان، دادن امتیازات تجاری و مذهبی به ارمنیان جلفا و چگونگی گرفتن مالیات از اهالی و تجار جلفایی است. قدیمی ترین فرمان این مجموعه متعلق به سال ۱۵۶۴ میلادی است كه توسط شاه طهماسب صفوی صادر شده و ارتباط نزدیك ارمنیان با شاهان صفوی قبل از مهاجرت به جلفا را نشان می دهد.
۸. بخش مربوط به صنعت چاپ
این بخش از موزه به تاریخچه ی صنعت چاپ در جلفا می پردازد. در واقع اولین كتاب ها در این حوزه كه با تلاش جلفایی ها در ایران به چاپ رسیده در این بخش به نمایش درآمده است. جالب است بدانید اولین چاپخانه ی ایران را نیز خاچاطور وارتاپد گِساراتسی و شاگردان او دایر كرده اند و مكان آن همین كلیسای وانك بوده است. آنها طراحی و ساخت ماشین چاپ و كاغذ و مركب مورد نیاز خود را در سال ۱۶۳۸ میلادی انجام داده و توانستند اولین كتاب خود كه شرح حال پدران روحانی یعنی ساقموس (زبور داوود) بود را در ۵۷۲ صفحه به چاپ برسانند. امروزه نسخه ی اصلی این كتاب در آكسفورد انگلستان نگهداری می شود و نمونه موجود در موزه ی خاچاطور گساراتسی یك كپی از آن است. از دیگر كتاب هایی كه در زمان گساراتسی در این چاپخانه به چاپ رسیده است می توان به وارك هارانس (با مضمون سرگذشت پدران روحانی در ۷۰۵ صفحه در سال ۱۶۴۱ میلادی)، خورهرتاددر (كتابچه عشای ربانی در ۴۸ صفحه در ۱۶۴۱ میلادی)، ژاماگیرك (كتاب مراسمات كلیسایی در ۶۹۵ صفحه) اشاره كرد. از طرفی تنها آثار به جای مانده از اولین چاپخانه از جمله تعدادی حروف و كتاب هایی كه اولین بار در نقاط مختلف دنیا به زبان ارمنی چاپ شده اند و نمونه هایی از هنر نوشتن در آن دوران در این موزه دیده می شود.
۹. بخش مربوط به یپرم خان
در این بخش وسایل شخصی و عكس ها و مكاتبات خصوصی یپرم خان ارمنی دیده می شود كه همگی در سال ۱۹۷۴ میلادی به موزه اهدا شده است. ایشان از سرداران انقلاب مشروطیت بوده و نقش مهمی در پیروزی این انقلاب داشته است.
۱۰. بخش مربوط به نژادكشی ارمنیان در تاریخ ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ میلادی
این بخش یكی از بخش های مهم موزه ی خاچاطور گساراتسی است كه در سال ۲۰۰۱ میلادی با همكاری شورای خلیفه گری اصفهان و موسسه ی ترجمه و تحقیق هور در تهران تاسیس شده است و اسنادی مربوط به جریان نژادكشی ارمنیان در ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ میلادی را شامل می شود. از جمله ی این اسناد می توان به نمونه هایی از مكاتبات سلاطین عثمانی، نقشه پراكندگی كشتار ارمنیان در شهرهای ارمنستان غربی و … اشاره كرد. بخش مربوط به جمهوری ارمنستان
۱۱. بخش مربوط به جمهوری ارمنستان طی سال های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ میلادی
كشور ارمنستان طی سال های ۱۹۱۸ تا ۱۹۲۰ میلادی كشوری استقلال یافته بود. نمونه هایی از مدارك رسمی دولتی مربوط به این كشور در این سال ها در موزه ی خاچاطور گساراتسی نمایش داده شده است. علاوه بر اینها گذرنامه ها، تمبرها، اسكناس ها، سكه ها و … نیز در این موزه موجود می باشد. جالب ترین اثر موزه ی خاچاطور گساراتسی نیز در این بخش از آن قرار دارد. این اثر همان تار موی معروف است كه در سال ۱۹۷۵ میلادی به موزه اهدا شده است.
نحوه دسترسی به موزه خاچاطور گساراتسی
آدرس دقیق این موزه ی خاچاطور گساراتسی استان اصفهان، شهرستان اصفهان، چهارراه حكیم نظامی، خیابان نظرشرقی، كوچه ی كلیسای وانك است. برای رسیدن به این موزه علاوه بر خودروی شخصی می توانید از وسایل نقلیه ی عمومی نیز استفاده كنید. برای استفاده از اتوبوس بایستی سوار اتوبوس های خطوط میدان شهدا – بیمارستان غرضی و سه راه ملك شهر – ترمینال زاینده رود شوید و در خیابان حكیم نظامی پیاده شوید و بعد از كمی پیاده روی به كلیسا برسید.
