موزه تاریخ چای لاهیجان تنها موزه تخصصی چای در كشور است كه صنعت چای ایران را از ابتدای ورود به ایران تا وضعیت فعلی‌اش به مخاطبان معرفی می‌كند.لاهیجان یكی از قدیمی‌ترین شهرهای استان گیلان كه قرن‌ها مقر حكومت سادات كیایی بوده، معروف به «شهر چای» است. چای كاری در ایران برای نخستین بار به همِت «محمد میرزا كاشف‌السلطنه چایكار» در سال ۱۳۱۹ هـ.ق در لاهیجان آغاز شد و به سرعت در این شهر و دیگر مناطق سواحل جنوبی دریای خزر توسعه یافت.
كاشف السلطنه (پدر چای ایران )
كاشف السلطنه در ۱۳۱۴ه.ق با سمت كنسول ارشد ایران به هند رفت و در آنجا به عنوان یك تاجر فرانسوی به مطالعه پیرامون كشت چای پرداخت. كاشف السلطنه هنگام بازگشت از چین و هند به ایران، با خود مقدار زیادی تخم و نهال چای به همراه آورد و در نواحی شمال ایران به طور وسیع كشت كرد. او در زمان مظفرالدین شاه به ریاست سازمان چای منصوب شد.آرامگاه كاشف السلطنه و موزه چای لاهیجان، در میان تپه‌ای پوشیده از چای، در انتهای خیابان كاشف شرقی، بعد از میدان دكتر حشمت لاهیجان، قرار دارد.
بنای فعلی آرامگاه در سال ۱۳۳۵ خورشیدی به سبك معماری غربی طراحی و به همِت «انجمن آثار ملّی» به شكل كنونی، با اسكلتی از بتن مسلّح و نمای سنگ تیشه‌ای با زیر بنای ۵۱۲ مترمربع ساخته شد. از سال ۱۳۷۱ نیز سالن مستطیل‌شكل وسیع كنار برج آرامگاه، برای احداث «موزه تاریخ چای ایران» درنظر گرفته شد.سالن اصلی موزه تاریخ چای ایران دو طبقه مجزا دارد. طبقه همكف توسط دو پلكان چوبی كه در ابتدای سالن تعبیه شده است، به طبقه فوقانی متصل می‌شود. تزیینات چوبی و سنتی درون سالن، با الهام از فرهنگ بومی منطقه، منظره بی نظیری را فراهم آورده‌اند.
وقتی وارد تالار اصلی موزه چای لاهیجان در بخش همكف آن می‌شویم. غرفه‌های موزه در دیوارهای جانبی، به‌صورت جعبه‌های آئینه‌ای خودنمایی می‌كنند و از گذشته مردم این سرزمین حكایت‌ها دارند. سماورهای بزرگ و كوچك ذغالی با نشان روسی، قوری‌های خوش رنگ و نگار چینی، سری‌های متعدد قهوه خوری از عصر قاجار و پهلوی، قند شكن، قهوه خوری چینی، سینی نقره، پیمانه و جعبه چای، چیق، كیسه توتون، نعلبكی‌های قدیمی، نمونه دانه‌های چای، منقل و اشیای مرتبط در زمینه صنعت چای و مراحل شرب آن، در داخل غرفه‌ها برای لحظاتی طولانی، گردشگر را به گذشته‌های دور و دراز می‌برد.
در این طبقه همچنین، اسناد، مدارك، دست نوشته‌ها و عكس‌های كاشف السلطنه به همراه سردیس او به نمایش درآمده است. در انتهای طبقه همكف كنار راه پله، دو دستگاه مربوط به چای، یك ساطور جهت خرد كردن برگ خشك چای و دیگری هم وسیله‌ای برای حمل چای دیده می‌شود.
دو پلكان چوبی در طبقه همكف موزه چای لاهیجان با حالتی نیمه‌دوار، ما را به طبقه دوم می‌رساند. طبقه فوقانی این موزه، مربوط به بخش مردمشناسی است. در ویترین‌های آن، وسایلی مانند: ظروف مسی، ظروف سفالی، انواع روشنایی(چراغ و پیه سوز)، وسایل چوبی (پیمانه شیر، هاون چوبی، تغار، انواع قاشق چوبی)، اسناد و قباله، تسبیح، جاجیم و پوشاك محلی مردم قاسم آباد، دیلمان، املش و … دیده می‌شود.
در انتهای سالن در طبقه همكف، پلكانی سنگی از مرمر سفید، بنای موزه تاریخ چای ایران را به آرامگاه كاشف السلطنه می‌رساند. در فضای داخلی بخش مقبره، كف آرامگاه با مرمر سفید فرش شده و دیوارهای جانبی به‌صورت مدور و با ستون‌هایی مرتفع تا سقف امتداد یافته‌اند.
بر شكاف‌های نیمه مدور دیوارهای داخلی، عكس‌ها و اسناد مربوط به شخص كاشف‌السلطنه به دیوار آویخته شده است. سنگ مزار كاشف السلطنه به رنگ قهوه‌ای است و نوشته روی آن با خطّ نستعلیق، شرح حال و زندگی او را نشان می‌دهد:
هوالباقی. جایگاه و مزار شاهزاده حاجی محمد میرزا كاشف السلطنه چایكار است كه پس از اتمام تحصیلات در اروپا در سنه ۱۳۱۴ هجری در سن ۳۵ سالگی به سمَت ژنرال قنسولی هندوستان رفت و در ضمن توقف در آن سرزمین فن زراعت چای را آموخته و این محصول گرانبها را با هزاران مشقت به رسم ارمغان به وطن عزیز خود آورده، اول كسی بود كه چایكاری را در ایران وظیفه همت خود دانسته و تمام عمر، علاوه بر خدمات عمده كه بر دولت و ملت نموده با نهایت سعی در این راه كوشیده و مجدداً برای توسعه كشت چای در سن ۶۵ سالگی مأمور به هندوچین و ژاپن شده و در مراجعت از راه بوشهر در روز شنبه ۳۱ فروردین ۱۳۰۸ شمسی دو ساعت بعداز ظهر در كتل ملوب با اتومبیل پرت و این جهان را با جهانی آرزو به جهانیان واگذار و شهید راه وطن شد.
آرامگاه كاشف السلطنه و موزه تاریخ چای لاهیجان، در آبان ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۷۶۹ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
