مسجد آقا كاظم زنجان ، در بافت قدیمی این شهر ، در ابتدای خیابان سعدی جنوبی واقع شده است .مسجد آقا كاظم به دلیل موقعیت خاص خود دو خط ارتباطی را به هم پیوند می دهد . خط ارتباطی نخست، خیابان سعدی جنوبی است و خط ارتباطی دوم كوچه انشعابی از خیابان امام است كه به راسته بازارمنتهی می گردد . در این كوچه مسجد رسول الله قرار دارد كه كمی بالاتر از مسجد آقا كاظم است .با توجه به قرار داشتن مسجد آقا كاظم در داخل شهر زنجان، دسترسی به آن به آسانی امكان پذیر است. ساده ترین راه دسترسی به بنا از طریق خیابان سعدی جنوبی میسر است. بنا در ابتدای این خیابان و كمی بالاتراز بازار قرار دارد. علاوه بر خیابان سعدی جنوبی ، از دو راه دیگر نیز می توان به این بنا دسترسی یافت. از طریق خیابان شهید دكتر بهشتی (كمر بندی خیام ) كه در انتهای خیابان سعدی جنوبی قرار دارد و از طریق كوچه انشعابی ازخیابان امام كه از درب دوم بنا در واقع درب اولیه آن امكان پذیر است .
توصیف بنا
همان طور كه قبلا“ گفته شد ، این مسجد در بافت قدیمی شهر در ابتدای خیابان سعدی جنوبی واقع شده است . زمین مسجد توسط خانواده های رهبری و عطایی خریداری شده و برای احداث مسجد وقف می گردد. البته بانی و مشوق این كار مرحوم آقا كاظم بوده كه طبق گفته هیئت امنا، اولین پیش نماز مسجد نیز بوده است . و هم اكنون محل دفن ایشان در امامزاده سید ابراهیم می باشد .
در داخل حیاط حوضی وجود دارد و در سمت راست حیاط شبستان واقع شده است كه چهار ستون سنگی و ۱۰ طاق گهواره ای اجزای شاخص آن را تشكیل می دهند . دو درب ورودی دیگر مسجد از سمت خیابان سعدی جنوبی می باشد كه توسط حاج محمد علی پور ازاد كه معمار بوده ساخته شده و در اطراف درب كوچكی با كاشی هفت رنگ مینایی تاریخ ۱۳۲۸ ه . ق و نام حاج محمد علی پور آزاد نوشته شده است . مسجد آقا كاظم در حال حاضر یكی از مساجد با ارزش تاریخی زنجان به شمار می رود .
تاریخچه
در زمان احداث، بنا فقط یك درب دو لنگه چوبی داشته است كه ورود و خروج به مسجد از طریق آن صورت می گرفت . هم اكنون نیز این درب موجود است روی لنگه چپ آن تاریخ ۱۳۱۴ ه . ق قید شده است كه قدمت ۱۱۹ ساله مسجد را نشان می دهد.
معماری بنا
مسجد آقا كاظم را می توان از نوع چهارم مساجد به شمار می آید كه تنها جنبه عبادی داشته و در كنار بازار و كمی پایین تر از مسجد رسول الله زنجان واقع شده است . كوچك بودن ، محلی بودن و واقع شدن در كنار مسجد بزرگی چون مسجد رسول الله خود دلیلی برای كاهش عملكرد مسجد نسبت به مساجد بزرگتر است . این مسجد از نوع مساجد شبستانی بوده و فاقد هر گونه عناصر كاربردی دیگری چون مناره ، گنبد و… می باشد این مسجد همچنان فعال بوده و هر روز نماز جماعت در آن اقامه می گردد. موقعیت خاص این مسجد ، واقع شدن در میان دو گذر پر تردد باعث فعالیت بیشتر این مسجد شده است و از طرفی باعث از بین رفتن برخی فضاها به دلیل استفاده مكرر از آنها مانند سرویس های بهداشتی و … شده است .
شبستان
شبستان با مصالح آجر و نقشه آن از ۴ستون و ۱۰ طاق گهواره ای ساخته شده است. نقشه بنا از بیرون و نیز از داخل، ساده و بدون شكستگی در جرز ها می باشد. این فضا بوسیله سه درب بزرگ از سمت شمال به حیاط ارتباط دارد و دو درب دیگر كه گویا بعدها( به هنگام مرمت های انجام شده ) اضافه شده است ،به چشم می خورد . شبستان بدون تعریف ورودی خاصی و مستقیما“ تنها با یك اختلاف سطح اندك (یك پله ) به حیاط باز می شود . قرینگی در این بنا به خوبی مراعات شده است .دیوار ها بدون تزئین خاصی كاملاً ساده بوده و در قسمت هایی از آنها طاقچه هایی تعبیه شده بود كه اكنون اثری از آنها به چشم نمی خورد و در زیر اندود گچی پنهان شده اند .
شبستان در ضلع جنوب و حیاط در ضلع شمالی بنا قرار گرفته است. در ضلع شمالی شبستان چندین در و پنجره قرار گرفته است بدین ترتیب كه بلافاصله بعد از راهرو (انتهای ضلع شمال غربی شبستان) در دو لنگه چوبی واقع شده كه قبلاً ورودی زنانه بوده ولی در حال حاضر از آن استفاده نمی شود و در حال حاضر ورودی زنانه به داخل شبستان از در سه لنگه آهنی كه در جوار ورودی قبلی قرار گرفته، صورت می گیرد. ورودی مردانه نیز از طریق در دو لنگه چوبی كه در انتهای شمال شرقی واقع شده انجام می گیرد. مابین این دو ورودی (زنانه و مردانه)
شبستان با نمای گچی و با پلان مستطیل شكل احداث شده، شامل محراب، ستون ها، طاقها و طاق نماهاست.
طاق نما
در ضلع شمالی شبستان، سه طاق نمای گچی به شیوه دور تمام ایجاد شده است. علاوه بر آن در این بخش سه در چهار لنگه آهنی با طاق دور تمام احداث شده كه در مواقع عادی از آنها استفاده نمی شود.
ضلع جنوبی: چهار طاق نما (دورتمام) در ضلع جنوبی ایجاد شده است.
ضلع غربی: دو طاق نما كه در داخل هر یك از آنها پنجره ای آلومینیومی با طاق دور تمام به سمت بازار ساخته شده، وجود دارند.
ضلع شرقی: در ضلع شرقی در داخل آبدارخانه یك طاق نما ایجاد شده.
در انتهای غربی ضلع شمالی، درست زیر در وردی چوبی زنانه (البته زمانی از آن به عنوان ورودی استفاده می شد) زیر زمین واقع شده كه قبلاً از آن استفاده می شد و از صحن مسجد به درون آن راه داشته ولی در حال حاضر ورودی بسته شده و تنها به عنوان انباری از آن استفاده می شود. در ورودی آن در كف شبستان دقیقاً در مقابل در دو لنگه چوبی است. قابل ذكر است شبستان دارای سه نورگیر در سقف می باشد.
چهار ستون با نمای سنگی سقف شبستان را تحمل می كنند. ستونها همزمان با ازاره های شبستان در حدود ۶-۵ سال گذشته (سال ۷۹-۱۳۷۸ ﻫ .ش) سنگی شده است به علت نامرغوب بودن جنس سنگها سطح آنها رنگ آمیزی شده است.
۱۳ چشمه طاق با نمای گچی و به شیوه دور تمام كه فاقد تزئین هستند، محوطه شبستان را زینت می بخشند.
محراب
در ضلع جنوبی شبستان دو محراب واقع شده كه محراب قدیمی (اصلی) به شیوه كاشی كاری ساخته شده حاشیه بیرونی آن با یك ردیف سنگ ساخته شده است. در بخش فوقانی محراب سنگ كتیبه ای درداخل یك قاب سنگی لوزی شكل واقع شده كه تاریخ ۱۳۱۸ (ﻫ .ق) را نشان می دهد.
محراب دیگر در انتهای غربی ضلع جنوبی شبستان از گچ و حاشیه آجری احداث شده است. این محراب بعدها به مجموعه بنای شبستان افزوده شده و دو طاقچه نیز در طرفین محراب ایجاد شده است.
آبدار خانه
در ضلع شرقی شبستان آبدارخانه یا قهوه خانه در ضلع جنوب شرق شبستان با دخل و تصرف در بنا و به طور ناهماهنگ بعدها به جهت نیاز ایجاد، و باعث آسیب بصری بدی در بنا شده است ، كه با در چهار لنگه آهنی از محوطه شبستان جدا می شود. در ضلع شرقی آبدارخانه یك طاق نما و در ضلع جنوبی و شمالی آن نیمی از طاق نما ایجاد شده است.
در جوار آبدارخانه (ضلع شمال شرقی شبستان) ورودی مسجد به سمت خیابان سعدی جنوبی می باشد.
اجزای بنا
ستون : سنگ یكپارچه می باشد كه روی آن را اندود گچ زده و سپس با رنگ روی آن را نقش زده اند .
پنجره ها: سه پنجره در ضلع شمالی كه تا كف ادامه داشته و به دلیل بزرگی وتقارن زیبایی كه به بنا داده است چشمگیر است . دو پنجره نیز در ضلع شرقی بنا است كه به شكل پنجره های دیوار شمالی می باشد . رنگ پنجره ها به دلیل رطوبت زیاد از بین رفته و حتی رطوبت منجر به پوسیدگی بخش هایی از این پنجره ها شده است. دو پنجره آلومینیومی دیگر در ضلع غربی شبستان است كه به نظر می رسد الحاقی بوده و یا جایگزین پنجره های اصلی بنا در این قسمت شده اند.
درب ها : دو درب در دیوار شمالی شبستان به چشم می خورد كه نا هماهنگی موجود در بین آنها و دیوار ها نشان می دهد در طول مرمت های انجام شده به بنا اضافه شده است . این درب ها نقش قرینگی زیبایی كه در دیوار شمالی از داخل بنا و قسمتی از بیرون بنا را بر هم زده است .
طاق : طاق از نوع گهوار های است كه با آجر ساخته شده و در حین ساخت آجر ها را به صورت هفت و هشت چیده اند كه جنبه زیبایی و تزینات و هم جنبه سازه ای به آجرها داد ه اند.
این بنا در سال ۱۳۸۹ه.ش توسط اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان، به شماره ۳۰۳۰۴ در فهرست آثار ملّی به ثبت رسیده است.
