ذكر خنجر ( رقص خنجر ) یك نوع نمایش هنری رایج در بین تركمنهاست و مثل بسیاری از بازیهای محلی و بومی، ریشه در گذشته دور دارد. این رقص كه بطور دسته جمعی و با لباس سنتی و خنجر بر كمر صورت می گیرد، حالتی ذكر گونه دارد و برداشتی است عارفانه از حالت و جذبه صوفیان. این رقص بصورت دسته جمعی توسط مردان صورت می گیرد.
تاریخچه‌ی اجرای مراسم رقص ذكر خنجر
درباره ی ریشه تاریخی ذكر خنجر ( رقص خنجر ) اطلاعات كاملی وجود ندارد، برخی از بزرگان و ریش سفیدان تركمن در توضیحات خود پیرامون رقص خنجر عنوان كرده‌اند كه گویا این رقص با رقص دراویش صوفیان مرتبط بوده و در میان تركمن‌ها نیز مروّج آن فرقه‌ی «نقشبندیه» و یكی از یاران و شاگردان «بهاءالدین معین» معروف به «مشرب دالی» (مشرب دیوانه) بوده است.پیشینه‌ی اجرای مراسم رقص خنجر آن طور كه بزرگان و ریش سفیدان تركمن صحرا در پاسخ به پرسش‌های نگارنده اذعان داشته‌اند، به حدود سه سده قبل از ظهور اسلام برمی‌گردد. در آن زمان مراسم رقص خنجر به عنوان صرفاً یك آیین نمایشی با مضمونی حماسی اجرا می‌شد. قبایل تركمن به دلیل شرایط زندگی عشایری و ایلاتی كه داشتند همیشه با حیوانات وحشی در مبارزه بودند.
لذا قبل از شكار و شروع نبرد با حیوانات وحشی و درنده این مراسم را اجرا می‌كردند تا روحیه گرفته و در مبارزه پیروز شوند. و یا قبل از شكار حیوانات با اجرای این مراسم پیروزی در شكار را تضمین می‌كردند. بنابراین عده ای از كارشناسان و پژوهشگران آداب و رسوم و فرهنگ قوم تركمن، این نمایش هنری را یك نوع آمادگی كامل برای رزم و مبارزه در گذشته های دور می‌دانند كه طی آن جنگجویان و مبارزان صحرا، پیش از عزیمت به میدان نبرد، شمشیرها را به دست گرفته و با دور هم جمع شدن و چرخیدن و انجام حركات موزون كه با نعره و فریاد همراه بوده، خود را برای نبرد یا مقابله با دشمنان آماده كنند و بعد از آن روانه میدان نبرد می شوند.
امروزه گرفتن خنجر به دست غزل خوان گروه، یادگار آن دوران باستان است.با توجه به توضیح بالا كاملاً روشن است كه مضمون اشعار در آن دوران حماسی و در وصف شجاعت‌ها و قهرمانی‌های جنگجویان آن قبیله بوده است. ولی پس از ظهور اسلام این اشعار رنگ مذهبی و دینی به خود گرفت و مضمون آن به ذكر و ستایش خداوند و اولیای خدا تبدیل گشت. به طوری كه خواندن غزل‌های عارفانه در این مراسم كه گاهی سروده‌ی شخص باغشی‌ها بود متداول گشت. از آن جا كه آیین نمایشی رقص خنجر گاهی اوقات با هدف شفابخشی به بیماران روحی و روانی انجام می‌شد. پرخوان در ذكر خود فرد بیمار را دعا می‌نمود و از خداوند سلامت او را طلب می‌كرد.
در دوران باستان بیماری‌های روانی را با نی و ساز درمان می‌كردند و بر بالین بیمار چنگ و تار می‌نواختند. برخی از محققان معاصر رقص خنجر تركمن‌ها را همانند «آیین گوات» در بلوچستان و «آیین زار» در خلیج فارس می‌دانند و این نوع آیین و مراسم را علاج بیماری‌های روحی و روانی می‌دانند. و به ویژه آیین «پرخوانی» (خواندن زیاد اوراد و حركات نمایشی دست پا) را به «شَمَن» مرتبط می‌سازند.
عده ای از محققان «پُرخوانی» یا «پری خوانی» را اساس و پایه این نمایش هنری در پیش از اسلام و در دوران شامانیسم می‌دانند. براساس این عقیده، شخص پریخوان كه از علم طب سنتی و دانش و تجربه برخوردار است، با گرفتن كارد آتشین بر دست و با انجام حركات تعجبانگیز، بیماران روانی را معالجه میكرده است. پری خوان معتقد بوده است كه اجنه و پریان، فكر و روان شخص بیمار را به اسارت خود درآوردهاند و بایستی روح او را از زندان اجنه و پریان آزاد كنند تا او بتواند دوباره به زندگی و به كار روزانهاش برگردد و به همین مناسبت حركات نمایشی خود را، در حالیكه چند نفر دوتار نواز هم در كنار شخص بیمار نشستهاند و آهنگ مینوازند، انجام می‌دهند تا اینكه این بیمار روحی و روانی مداوا گردد.
در حال حاضر چند گروه نمایش ذكر خنجر ( رقص خنجر ) در شهرهای مختلف استان گلستان مثل بندر تركمن ـ گمیشان ـ گنبد ـ كلاله و آق قلا وجود دارند كه از این هنرمندان فقط در مراسم رسمی دولتی استفاده می‌شود و گاهی نیز از این گروهها در محافل جشن و شادی نیز دعوت می‌گردد و اصولاً جوانان از اصالت و هویت این آئین مذهبی چندان اطلاعی ندارند. البته مراسم ذكر خنجر با نام «گوش و پری» نیز در بین زنان تركمن رواج داشته است.
جایگاه ذكر خنجر بعد از رواج دین اسلام
از مطالعه كتابهای تاریخی ایران چنین بر می‌آید كه اسلام در قرون چهارم و پنجم هجری به تدریج در آسیای مركزی و در میان اقوام ترك، رواج یافته است، به طوریكه بعدها شهرهای خیوه، بخارا و سمرقند در كنار مراكز اسلامی آن زمان مثل بغداد و قسطنطنیه یا روم شرقی به عنوان مراكز دینی و علمی در آسیای مركزی ظاهر می‌شوند و بعد شرایط اجتماعی و اقتصادی مردم آسیای مركزی به دنبال ورود فرهنگ اسلامی و عربی دستخوش تحولات می‌گردد.
«نمایش ذكر» نیز نمیتوانست به دور از این جریانات اجتماعی باشد و میبایست خود را با تغییرات و تحولات جدید وفق بدهد تا زنده و پایدار بماند. بنابراین این هنر نمایشی برای بقا و دوام خود در مذهب حل می‌شود و بعد جنبه مذهبی به خود می‌گیرد و بعدها صرفا به ذكر اللّه و تقرب به خدای یگانه تبدیل می‌شود.طلاب حوزه های علمیه شهرهای بخارا و خیوه و سمرقند در رشد و گسترش ذكر اللّه نقش اساسی داشته‌اند و به دنبال این تلاشها است كه ذكر جایگاه، خود را در جامعه اسلامی آن زمان پیدا می‌كند و بعدها در بین مردم رونقی بسیار می‌كند.
مناسبتهای ذكر خنجر
تركمن ها رقص نمایشی ذكر خنجر را در مراسم مختلف نظیر جشن و اعیاد و یا جشن های بزرگ قبیله ای اجرا می كنند. امروزه «ذكر» صرفا به خاطر یاد اللّه و تقرب به خالق یكتا و بیهمتاست. غزلهایی هم كه در اجرای این هنر نمایشی اجرا می شود، جنبه عرفانی داشته و از اشعار شاعران و عارفان به نام گذشته استفاده می شود. این آئین مذهبی در زمانهای قدیم در جشن و عروسی ها ـ مراسم ختنه سوران، تولد فرزند ـ ضیافت گرامیداشت هم سن شدن افراد با طول سالهای زندگی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم، این آئین را برگزار می كنند.
شایان ذكر است كه تركمن‌ها هنوز هم وقتی به سن ۶۳ سالگی، یعنی سال عمر پیامبر اسلام، می رسند جشن می گیرند. در اصطلاح تركمنی به این آئین مذهبی «آق قویین» یا «آق آش» می گویند. همچنین آئین هنری ذكر اللّه در مراسم ضیافت حج رفتن افراد ـ ختم قرآن كریم و موقع برافراشته شدن آلاچیق جدید برای فرزندان متاهل خانواده و… انجام می شده است.ذكر خنجر ( رقص خنجر ) تا پنجاه سال پیش نیز در سطح روستاهای تركمن نشین با شور و شوق خاصی توسط گروههای ذكر برگزار می شده است. اما از آن پس به دنبال استقرار حاكمیت مطلق غربی و نفوذ فرهنگ غربی و عدم حمایت مسئولان زمان كه مانع اشاعه و توسعه فرهنگ بومی و محلی و آئینهای مذهبی بودند، این آئین كم كم همانند بسیاری از آئینها از بین می رود.
حتی در دوره ی حاكمیت ستمشاهی واژه ی “ذكر” را نیز حذف كرده و این مراسم را با عنوان رقص خنجر بكار بردند. نحوه ی اجرا:در مراسم ذكر خنجر ( رقص خنجر ) یك گروه ۶ نفره از مردان تركمن به دور آتش داخل یا خارج از «آلاچیق» حلقه زده و می‌چرخند. آنها در حالیكه آوای خاصی را تكرار می‌كنند، برگرد آتش می‌گردند. این چرخش همراه با اجرای رقص پا انجام می‌گیرد. رقص پا به صورت چرخشی و به شكل رفت و برگشت می‌باشد.
در كنار همسرایان یك نفر به نام «پرخوان» حضور دارد كه با ذكر خوانی خود رقصندگان را همراهی می‌نماید. پرخوان در طول مدت اجرا به نیایش و ذكرخوانی خود ادامه می‌دهد.
گروه رقصنده در هر چرخشی این آوا را تكرار می‌كنند: «آهِی آهِی آهِی آهِی آهِی …»این چرخش و ذكرخوانی حدود پانزده دقیقه به طول می‌انجامد و در پایان پرخوان كه از ابتدا خنجری را در دست گرفته است آن را به بالا می‌آورد. با این حركتِ پرخوان، رقصندگان نیز دست‌های خود را در یك نقطه‌ی مشترك بالا می‌گیرند كه تداعی‌گر نمایی از یك آلاچیق و یا گنبد نیز می‌تواند باشد. لازم به ذكر است كه در طول اجرا خنجر فقط در دست پرخوان است. همچنین اگر قرار است كه رقص خنجر در بیرون از الاچیق اجرا گردد قبلاً آتشی تهیه می‌شود و سپس مراسم انجام می‌گیرد. تمامی بازیگران در این آیین نمایشی، لباس خاصی چون قبای بلند سرخ، كلاه پشمی سفید و پوتین چرمی دارند.
مراسم نمایشی ذكر خنجر ( رقص خنجر ) هنوز هم در بین قبایل مختلف تركمن رواج دارد و امروزه نیز در سراسر مناطق تركمن صحرا، و شهرستان گنبد در مراسم عروسی، جشن «آق آش» و جشن‌های مختلف چون ضیافت حج، ختم قرآن و موقع برپاداشتن آلاچیق و… برگزار می‌گردد.
پرداخت عنصر نمایشی روایت در مراسم رقص خنجر
داستان:مراسم ذكر خنجر ( رقص خنجر ) برخلاف برخی آیین‌های نمایشی كه در همین مجموعه‌ی تحقیقی نیز مانند آن را تحلیل و تجزیه كرده‌ایم داستان مستقلی را بیان نمی‌كند؛ بلكه فقط از یك مضمون روایی برخوردار است و خود به تنهایی روایتگر داستان و یا حادثه‌ای خاص نمی‌باشد. در مراسم ذكر خنجر مضامینی چون رشادت‌ها، شجاعت‌ها، دلاوری‌ها، جنگاوری‌های سرداران و قهرمانان تركمن در قالب اشعاری موزون روایت می‌شود. پرخوان همیشه از شجاعتی كه یك سرباز و یا یك جنگ‌جوی تركمن از خود نشان می‌دهد شعر و ترانه می‌سراید و به این ترتیب همیشه داستان و ماجرای دلاوری‌های آنان را روایت می‌كند و به این ترتیب این حماسه‌ها نسل به نسل در اذهان می‌گردد و باقی می‌ماند. امروزه در این مراسم از غزل‌های عارفانه كه در حمد و ذكر پروردگار سرود شده‌اند استفاده می‌شود.
شخصیت:این رقص نمایشی دارای یك شخصیت اصلی است و آن همان پرخوان یا باغشی هست. باغشی به عنوان كسی است كه با دعا و نیایش خود تلاش می‌كند تا ارتباط گروه همسرا و تماشاگران را با خداوند مستحكم نماید و یا سعی می‌كند در پیامد این نیایش، بیمار مورد نظر یا آن كودكی كه به بیماری سرخك مبتلا گشته سلامتی خود را بازیابد. .
مكان اجرا:مكان اجرا گاه در داخل آلاچیق است كه رقصندگان حول آتش در داخل آلاچیق می‌گردند و مراسم به اجرا در می‌آید. و اگر در داخل آلاچیق اجرا نشود در صحرا و در فضای باز آتشی تهیه می‌شود و در كنار آن مراسم به طور كامل اجرا می‌گردد. در كل اجرای نمایش رقص خنجر در تمام مناطق تركمن‌نشین در صحرای تركمن و شهرستان گنبد متداول است. محل وقوع روایت آن چه كه پرخوان در این مراسم از شجاعت‌ها و رشادت‌های جنگاوران و مبارزان تركمن روایت می‌كند همگی در صحرای تركمن و در بین قبایل صحرانشین تركمن به وقوع می‌پیوندند. دعاها و ذكرهای پرخوان نیز در طلب شفاعت و سلامتی افراد همین قبایل صحرانشین است. زمان اجرا این آیین نمایشی در گذشته‌های دور، قبل از اعزام جنگجویان به میدان مبارزه و یا قبل از انجام عملیات شكار برای نیروبخشی به آنان انجام می‌شد.
اما امروزه در مراسم عروسی و در شب حنابندان و در جشن‌ها و اعیاد مذهبی و ملی در قبیله‌ها و خانواده‌های تركمن انجام می‌گیرد. زمان اجرای این مراسم از آغاز و شروع همسرایی و ذكرخوانی پرخوان تا پایان آن، زمان فیزیكی حدود پانزده دقیقه را به خود اختصاص می‌دهد. زمان داستانی این اجرا نیز گاهی از ساعت‌ها قبل از آغاز شكار یا جنگ شروع و تا دقایقی قبل از انجام عملیات نبرد ادامه می‌یابد.زمان دراماتیك در این روایت و اجرا همان حدود پانزده دقیقه است. زمان روانی این آیین نمایشی ارتباط مستقیم به مكان اجرا دارد زیرا در هنگام جنگ و شكار به دلیل آن كه اضطراب و نگرانی بسیار شدید است زمان روانی در اجرا بسیار طولانی می‌شود و اجرا از ریتم و ضرب آهنگ كندی برخوردار می‌گردد. ولی در هنگام عروسی و جشن‌ها به دلیل آن كه فضایی شاد و مفرح بر صحنه حاكم است و از سویی به موجب تأثیر مثبت نهفته در دل نیایش و ذكرخوانی پرخوان و هم آوایی همسرایان، گذشت زمان چندان احساس نمی‌شود. و در این جا «زمان روایی» مراسم بسیار كوتاه‌تر از زمان فیزیكی احساس می‌شود و به عبارتی صحنه از ریتم و ضرب آهنگ شدیدتر و تندتری برخوردار است.
زمان وقوع روایت مضامین روایی كه در این مراسم از آن استفاده می‌شود از دیرباز و از سالیان كهن، شاید چیزی حدود سه سده قبل از ظهور اسلام در اندیشه و اشعار سرایندگان و اجرا كنندگان آن تبلور یافته است و در دوران پس از اسلام نیز همچنان ادامه دارد با این تفاوت كه مضامین روایی چهره‌ای مذهبی و نیایش گونه به خود گرفتند.بنابراین زمان وقوع روایت از سال‌ها پیش از ظهور اسلام آغاز می‌شود و تا بعد از ظهور اسلام و تا به امروز ادامه می‌یابد. كشمكش در روایتتضاد و كشمكش در این روایت كاملاً درونی است و در بطن روایت نهفته است. كشمكش بین نیروهای بازدارنده مانند بیماری، دشمن و حیوانات وحشی با گروه همسرایان و پرخوان كه قصد دارند تا آنها را شكست دهند وجود دارد.
در این مراسم كشمكش بین یك گروه (همسرایان و پرخوان) و گروه دیگر (بیماری و حیوانات وحشی) دیده می‌شود. اگر موضوع مورد بحث به دقت مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد كشمكشی خاص و ویژه در درون این اجرای نمایشی پنهان است و آن كشمكش شخص پرخوان با آسمان و عالم الهی است. به عبارتی پرخوان یا باغشی با ذكرخوانی و نیایش خود در تلاش است تا با عالم آسمانی و پروردگار و اولیاءالله مرتبط گشته و از آنان در رفع بیماری و پیروزی قبیله‌اش در برابر دشمن و رستگاری آنان یاری جوید.
نقطه‌ی اوج در این آیین نمایشی نقطه‌ی اوج آن همزمان با پایان یافتن اجراست. زیرا كه زمانی كه ذكر خوانی و مراسم همسرایان به اتمام می‌رسد و دست‌ها رو به آسمان در یك نقطه‌ی مشترك ثابت می‌مانند كشمكش بین نیروها به اوج خود می‌رسد و در این لحظه است كه تماشاگران و اجراكنندگان در اوج مراسم منتظر گره‌گشایی هستند. در پایان مراسم در اوج تعلیق و كشمكش، بیمار و تماشاگران منتظر امر شفابخشی و سلامت بیمار خود و بعد از آن است كه ماجرا مسیری روبه اتمام را طی می‌كند.
گفتگو (دیالوگ) دیالوگ در مراسم ذكر خنجر دارای دو بخش است
یكی ارتباط كلامی و آوایی بین پرخوان و همسرایان؛ است به صورتی كه پرخوان اشعاری را می‌خواند و در پایان هر قطعه شعر همسرایان آوای (آهِّی، آهِّی، آهْی، آهْی، آهْی) را در پاسخ به پرخوان تكرار می‌كنند. در بخش دوم اجرای «تك گویی» یا «منولوگ» توسط پرخوان است كه خطاب به آسمان از پروردگار طلب یاری، مغفرت و آمرزش می‌نماید. در مراسم ذكر خنجر زبان گفتاری به نظم و در قالب شعر بیان می‌شود. شعر و ترانه پایه‌ی اصلی اجرای مراسم رقص خنجر بر اشعاری استوار است كه توسط پرخوان خوانده می‌شود. مضمون این شعرها همان‌طور كه قبلاً هم گفته شد در گذشته شجاعت و رشادت و جنگاوری مردان تركمن در میدان نبرد بوده و امروزه بیشتر نیایش و غزل‌های عارفانه‌ای است كه در هر چه نزدیك‌تر شدن به پروردگار تأكید دارد.
در ادامه بخشی از اشعار مورد استفاده در مراسم رقص خنجر به دو زبان تركمنی و فارسی آورده شده است.
نحوه اجرای ذكردر حالت ایستاده
۱- ایا دوسلار برادرلار ؛ الیمدان شو نقاریم اوشدی توتای دیسام قولیم یتمز ؛ ایكی باقیم اوزلیب قاچدی ؛ آمین خدا ، آمین خداهو ، ها ، هو [همسرایان در حالت حلقه زده و چرخش]
۲- ای كریم بو با كریم قادر خدای سندان مددبار چالارنینگ آتاسی آدم حوا سندان مددهر نه بولغای كل عالم انبیاسندن مددفخر عالم حق حبیبی مصطفی سندن مددهو ، ها ، هو [همسرایان در حالت حلقه زده و چرخش]
۳- ای آلای آلای،ای آلای آلای ای گوزیم سنی ای گوزله یار ؛ ای دیلیم سنی ای سوزله یارای قلبیم سنی ای استه یار ؛ آلای آلای آلای استه یور آی آلای آلای استه یور هو ، ها ، هو [همسرایان در حالت حلقه زده و چرخشی كه در پایان دست‌ها در یك نقطه‌ی مشترك رو به بالا گرفته می‌شود.]
ترجمه
۱- ای یاران برادران مرغ شاهینم ز دستم گریخت دستانم به گرفتن آن قادر نیست زیرا دو دستم از بدنم گسیختخدایا من را یاری ده هو ، ها ، هو
۲- ای كریم كارساز قادر متعال از تو مدد ای آدم و حوا انبیا از تو مددای انبیا هر چه هستی عالم از شماست مدد از تو ای حبیب فخر جهان محمد مصطفی از تو مددهو ، ها ، هو
۳- یا رب،یا رب،یا ربچشمانم ترا می نگرد زبانم گویای توستقلبم ترا میخواهد یا رب یا ربترا یا رب ترا هو ، ها ، هو
جنبه‌های اجرایی مراسم ذكر خنجر ( رقص خنجر ) چگونگی اجرادر این مراسم نمایشی حدود ۶ نفر به عنوان «همسرا» حضور دارند كه وظیفه‌ی آواخوانی و اجرای حركات موزون را بر عهده دارند. در كنار گروه همسرا یك نفر به نام «پرخوان» كه در میان تركمن‌ها به «باغشی» یا «بخشی» معروف است حضور دارد. پرخوان در حالیكه با دو تار خود می‌نوازد اشعاری را نیز به آواز می‌خواند.
در پایان مراسم پرخوان خنجری را كه در دست دارددر بالای سر خود نگه می‌دارد و با این حركت پرخوان تمامی گروه همسرا نیز دست‌های خود را در یك نقطه‌ی مشترك رو به آسمان می‌گیرند. همهی افراد شركت كننده در این مراسم از لباس محلی تركمن استفاده می‌كنند كه توضیح مفصل آن در بخش طراحی لباس در ادامه‌ی همین فصل آمده است. در ادامه لازم به ذكر است كه اگر مراسم ذكر خنجر با هدف شفابخشی اجرا شود، بیمار را در كنار آتش درون آلاچیق و یا آتشی كه در بیرون آلاچیق تهیه كرده‌اند می‌خوابانند و ذكرگویی انجام می‌شود. ولی در سایر موارد مانند اجرا در جشن‌ها و عروسی‌‌ها وجود آتش ضرورتی ندارد.
چهره آرایی در دوران باستان و پیش از ظهور اسلام، گروه اجرا كننده‌ی مراسم و یا افرادی كه قصد نبرد یا شكار داشتند، چهره‌ی خود را با خون حیوان رنگی می‌كردند و خطوطی سرخ رنگ بر آن می‌كشیدند. آنها بر این باور بودند كه با این عمل نمادین، روحیه‌ی نبرد در افراد تقویت می‌شود و آنان در جنگ و شكار پیروز خواهند شد.ولی در دهه‌های اخیر با تغییر كاركرد حماسی مراسم رقص خنجر به كاركردی صرفاً عرفانی و ذكرخوانی هیچ گونه چهره‌آرایی در اجرای مراسم صورت نمی‌گیرد. حتی بخشی با آن موهای سفید بلند و ریش سفید بلندش چهره‌ی طبیعی خود اوست و برای او چهره‌آرایی انجام نشده است. طراحی لباس همهی افراد شركت كننده در این مراسم از لباس محلی تركمن استفاده می‌كنند.
لباس محلی گروه مردان متشكل از چهار پوشش است
الف) تن‌پوش
تن‌پوش خود، شامل چند نوع لباس است: ۱- «دون» Don : لباس اصیل تركمنی كه ردای بلندی از جنس ابریشم است و تا زیر زانوان می‌رسد. این لباس با ابریشم قرمز بافته می‌شود و نام آن در زبان تركمنی «قزل دون» است. اجرا كنندگان مرد در مراسم رقص خنجر از این ردای سرخ استفاده می‌كنند زیرا نشانه‌ی خون و نبرد است. شاید آنها باور دارند كه رنگ سرخ لباس نیز به جنگجویان و شكارچیان تركمن نیرو می‌بخشد. این لباس اگر از ابریشم زرد بافته شود «قار مادون» نام دارد. ۲- «چاكمین»: لباسی بافته شده از پشم شتر است. بالاپوشی بلندتر از كت‌های معمولی آقایان. این لباس چون با پشم ظریف بافته می‌شود «اینچه چاكمین» نام دارد كه البته مردان در مراسم رقص خنجر ممكن است از این لباس استفاده كنند. لباس اگر از پشم زبر باشد «یوغین چاكمین» نام دارد.۳- ایمچك: پوستینی است كه در هوای سرد می‌پوشند. البته در اجرای مراسم رقص خنجر معمولاً از این پوشش استفاده نمی‌شود.۴- كونیك: پیراهن ساده‌ی بدون یقه یا با یقه‌ای كوتاه و مدور و بی‌دكمه است.
ب) شلوار
تنبان گشادی است كه سر آن گاه با «منگوله» و «هوتاز» (۷) تزیین می‌شد. در زبان تركمنی به این شلوار مردانه «بالاق» می‌گویند.
ج) كلاه
كلاه: در دو نوع كه یكی كلاه پوستی كه پشم‌های نسبتاً بلندی دارد و در بین تركمن‌ها به «تِلپِك» TELPEK معروف است. و دیگری «بئورك» یا عرق چین است.نوع اول خود، سه گونه است:۱- «دوومه تلپك» DUVMEH TELPEK2- «بوخار تلپك» ۳- «شیر ما تلپك» كه اجرا كنندگان مراسم رقص خنجر از گونه‌ی دوم كلاه‌ها یعنی «بوخار تلپك» استفاده می‌نمایند. این كلاه‌ها در نوع خود منحصر به فرد و جزء صنایع دستی تركمن محسوب می‌شوند.
د) كفش
كفش كه سه گونه است.۱- «چكمه» كه اصلی‌ترین پاپوش مردان تركمن و از جنس چرم است و توسط كفاشان محلی دوخته می‌شود. ۲- «چاریق»كه از پوست گاو تهیه می‌شود. اجرا كنندگان مراسم ذكر خنجر ( رقص خنجر ) از این گونه‌ی كفش استفاده می‌نمایند.۲- «دولاق» كه آن پارچه‌ای دستباف به عرض پنج سانتیمتر است و قبل از پوشیدن چاریق، دور ساق پا می‌پیچند.
مردان اجرا كننده‌ی مراسم رقص خنجر علاوه بر پوشیدن «چاریق»، «دولاق» را نیز به پا می‌بندند.مردان تركمن و نیز اجراكنندگان مراسم رقص خنجر از یك «شال كمری» زرد رنگی به نام «بیل قوشاق» استفاده می‌كنند كه بر روی ردای سرخ به دور كمر بسته می‌شود. شال كمتر ضمن آن كه زیبایی خاصی دارد به هنگام نبرد و تحرك از نظر حفاظت جسمانی بسیار مفید است.
لباس زنان تركمن گروه اجرا كننده‌ی زن در مراسم ذكر خنجر ( رقص خنجر ) از لباس محلی و سنتی زنان تركمن استفاده می‌نمایند، كه این لباس از چهار پوشش تشكیل شده است. الف) پیراهن زنانه كه از سه قسمت تشكیل شده است:۱- آستین (نیك)۲- پهلو (یان)۳- دامن (آشری)
ب) كمربندی كه دختران تركمن بر روی پیراهن خود می‌بندند و به «هونجی قوشاق» موسوم است.
ج) كفش زنانه معروف به «گل میخ لی» و «قرمه كوش»
د) شلوار زنانه، دارای نقوش زیبا و قدیمی كه این نقوش را «ایق اورنی» می‌گویند. شلوار زنانه را نیز همچون شلوار مردانه «بالاق» گویند.
هـ) روسری كه در بین زنان تركمن به «یاشماق» معروف است و در واقع وسیله‌ای است برای رو گرفتن آنها از مردان.
در ادامه لازم به ذكر است كه گاهی زنان هم مراسم ذكر خنجر را در مجلس زنان اجرا می‌نمایند كه در این میان زنان غزل خوان معروفی نیز دیده می‌شود. با توجه به توضیحات بالا به سادگی می‌توان به تنوع رنگی موجود در طراحی لباس و زیبایی كه حاصل آن است پی برد. طراحی صحنهاین مراسم در یك صحنهی ثابت دایره‌ای شكل اجرا می‌شود. به طوری كه در مركزیت آن گاه آتشی شعله‌ور است و گاهی بدون آتش.
بنابراین یكی از ابزار صحنه در اجرای ذكر خنجر ( رقص خنجر ) آتش می‌تواند باشد. شكل قرار گرفتن افراد در میدان به صورت دایره خود یك نوع طراحی صحنهی ویژه‌ای را به وجود آورده است. از ابزار دیگر مورد استفاده در این آیین نمایشی «خنجر» است كه در پایان مراسم با بالا نگه داشتن آن توسط پرخوان كاربردی خاص می‌یابد. كار ویژه‌ی عنصر خنجر در صحنهی این نمایش آیینی اتحاد بخشیدن به افراد گروه و دعوت آنان و تماشاگران به ارتباط بیشتر با خداوند و دریدن لایه‌های پلیدی و سیاهی است. عنصر دو تار و یا هر ساز دیگر نیز به عنوان غنا بخشیدن به صحنه و افزایش ظرفیت احساسی صحنه و تماشاگر كاربرد دارد. اجرای مراسم در بیرون آلاچیق و در شب، با وجود صحرایی زیبا و نور مهتاب به شكلی طبیعی طراحی صحنهی شگفت‌انگیزی را به وجود می‌آورد.
به طور كلی در طراحی صحنهی مراسم ذكر خنجر ( رقص خنجر ) عناصری چون، آتش، گروه همسرا، خنجر، ساز، آلاچیق و طبیعت تركمن صحرا دخالت دارند كه در یك نگاه كلی با طراحی صحنه‌ای رنگین و زیبا روبرو هستیم. رنگ در اجرا عنصر رنگ در مراسم رقص خنجر كاملاً نمادین است. در این مراسم رنگ سرخی كه بر چهره كشیده می‌شود و نیز لباس سرخی كه بر تن می‌پوشند همگی نشانه‌ای از خون، نبرد و تقابل است. و از سویی نشانگر عشق و علاقه‌ی مرد تركمن به سرزمین و به قبیله‌ی خود. رنگ زرد شامل كمر علاوه بر زیبایی خاص خود در تاریكی و در شب می‌تواند شاخص افراد باشد. همچنین رنگ زرد در این مراسم نشانه‌ی زندگی، حیات بخشیدن و باروری نیز هست. كلاه سفید پشمی بیانگر صلح‌جویی و اندیشه‌ی پاك اقوام تركمن است. زبانه‌های سرخ و آبی آتش داخل آلاچیق نمادی از مبارزه با شب وتاریكی و از بین بردن بیماری و نوید زندگی و حیات است.
حركت همسرایان بر روی یك محور دایره‌ای شكل طراحی شده است. این محور حول مركزیت خود در طول اجرای نمایش برخلاف جهت حركت عقربه‌های ساعت در حال چرخش است. افراد گروه ضمن چرخیدن بر روی این خط دایره‌ای رقص پا نیز انجام می‌دهند. پاها حالت رفت و برگشت به داخل حلقه‌‌ی دایره‌ای و خروج از آن را تكرار می‌نمایند كه در اثر این تكرار رقص خنجر شكل گرفته و تكمیل می‌گردد. در پایان مراسم در نقطه‌ای پرخوان، خنجر خود را رو به آسمان گرفته و بالا نگه می‌دارد. در این هنگام چرخش پا و حركت دایره وار همسرایان كه بر خلاف جهت حركت عقربه‌های ساعت ادامه داشته، متوقف می‌گردد و دست راست همهی افراد گروه در یك نقطه‌ی مشترك در آسمان بالا نگه داشته می‌شود. این تصویرسازی تداعی‌گر شكل گنبدی یك مكان مقدس است. نیز اشاره به آسمان و ارتباط با خداوند دارد. بنابر توضیح فوق در می‌یابیم كه در مراسم رقص خنجر تمام حركات از قبل طراحی شده و طبق اصولی از پیش تعیین شده انجام می‌پذیرد. موسیقیآوایی كه همسرایان در حین اجرای رقص ادا می‌كنند دارای ریتم منظمی است و یك نوع موسیقی حماسی را در فضا طنین‌انداز می‌كند. پرخوان نیز با غزل خوانی و آواز خود كه گاه با نوای دلنشین دو تارش همراه است موسیقی اجرای این آیین نمایشی را تكمیل می‌نماید. با وجود عناصر موسیقایی فوق فضای شاد و نیز معنوی صحنه دو چندان گشته و مخاطبان ارتباط بهتر و عمیق‌تری با مراسم برقرار می‌سازند.
در اجرای مراسم رقص خنجر توسط مردان، آوای همسرایان از حیث زیر و بم بودن صوت در گروه صدایی «باریتون» قرار دارد. در نوع دیگر اجرای این مراسم كه توسط زنان انجام می‌شود آوای همسرایان زن در گروه صدایی «متسو سوپرانو» قرار می‌گیرد.
