مردم استان سمنان به حدود ۲۰ گویش متفاوت سخن می گویند و از همین رو سمنان را جزیره گویش ها می گویند.زبان رسمی مردم استان سمنان مانند همه ایرانیان فارسی دری (پهلوی) است اما به لحاظ گستردگی و تحولات عوامل جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی، از تعدد و تنوع گویش‌ها و لهجه‌های خاصی برخوردار است. هر چند هنوز خوشبختانه در بخش‌هایی از مازندران، لرستان و شمال شرق كشور زبان پهلوی هنور پابرجاست، اما آن در ارتباط با زبان سمنانی، به عنوان منطقه‌ای كه مدتی نیز پایتخت كشور بوده و به صورت سینه به سینه حفظ شده، امروز همچنان مورد استفاده است.
زبان سمنانی‌ها فارسی است، اما یادگار فارسی دوران باستان است و حركات و حروف را بر خلاف فارسی تهرانی ها، كتابی و دستوری‌تر ادا می‌كنند. اینجا تقریبا در پنج حوزه گویشی قرار گرفته كه به این حوزه‌های پنج گانه (سمنان، سرخه، لاسگرد، سنگسر و شهمیرزاد) روستاها و آبادی‌های دیگر را هم باید اضافه كرد. اما بین همه آنها، گویش سمنانی قدمت بیشتری دارد. طوری كه آن را نزدیك به زبان پهلوی می‌دانند كه طی دوره‌های گوناگون دست نخورده باقی مانده. در مجموع محدوده این استان را كه روزگاری به قومس مشهور بوده، از نظر تنوع قومیت‌ها و البته لهجه و زبان‌ها می‌شود بررسی كرد. در منطقه شاهرود، گویش رایجی كه وجود دارد به شاهرودی معروف است. گویشهای دیگری نیز در ناحیه شاهرود وجود دارد كه مربوط به گروه‌های انسانی مهاجر است كه با لهجه‌های كردی، تركی، بلوچی و بعضی‌ها هم با گویش عربی صحبت می‌كنند. این تنوع گویش و زبان، به نوعی در نقاط مختلف جهان، ما را از نظر جغرافیای فرهنگی نسبت به دیگر كشورهای دنیا منحصربفرد كرده است. «زبان سمنانی» به شماره ۱۱۱۴ در ۳۰ آذر ۱۳۹۴ در فهرست میراث ناملموس كشور به ثبت رسیده است
در شاهرود بومیان اصیل علاوه بر زبان فارسی، به گویش شاهرودی نیز سخن می‌گویند. گویشهای دیگر شهرستان شاهرود مربوط به گروه‌های انسانی مهاجر است. مهاجران آذری و ترك‌های منطقه كالپوش و روستای اَبر، به زبان تركی سخن می‌گویند. بلوچ‌های منطقه كالپوش و كردهای منطقه پل ابریشم نیز به گویش بلوچی، كردی و بجنوردی صحبت می‌كنند ولی به زبان فارسی آشنایی كامل دارند. عرب‌های مهاجر خوزستان و كردهای مهاجر عراقی نیز از زبان مادری خود در جمع خانواده بهره می‌برند. آن دسته از مهاجران عرب كه در سده‌های قبل به منطقه كوچ كرده‌اند، امروزه همگی تنها به زبان فارسی سخن می‌گویند.
از آنجا كه تلفظ كلمات در هر محله از شهر سمنان متفاوت می‌باشد، بنابراین تلفظ اهالی محله اسفنجان سمنان بنا به قدمت دیرینه آن محله، پایه كار آوانوشت اصطلاحات و مثل‌ها بین محققین قرار گرفته است كه تفاوت‌های تلفظی واژه‌ها ناشی از تفاوت آوایی میان محله‌هاست.
زبان مردم شهرستان دامغان نیز گونه‌ای از زبان اصیل فارسی است كه با لهجه خراسانی پیوستگی دارد. این گویش در تمامی مناطق این شهرستان یكسان تكلم نمی‌شود. در مناطق شمالی شهرستان دامغان (به جز شهر دیباج)، به دلیل همجواری با استان مازندران با اندك تفاوت، مردم به لهجه مازندرانی سخن می‌گویند. روستاهای جنوبی حاشیه كویر (به جز روستای كوه زر)، تحت تأثیر مناطق مركزی ایران بوده و به فراوانی لغات و واژه‌های آن مناطق را در تكلم آنان می‌توان دید. زبان روستاهای شرقی دامغان به گویش شاهرودی نزدیك است.
اولین كتابی كه در مورد گویش سمنانی به چاپ رسید در سال ۱۹۱۴ و از كریستین سن دانماركی بود و بعد در سال ۱۳۳۵ كتاب دیوان پیمان یغمایی چاپ شد كه دیوان فارسی است ویك بخش ۲۰ صفحه ای هم شعرهای سمنانی دارد.
ضرب المثلهای سمنانی و واژه نامه گویشهای سمنانی عناوین دو كتاب از منوچهر ستوده هستند كه بعد از دیوان یغمایی به چاپ رسیده و بعد از آن چاپ كتاب به گویش های سمنانی تقریبا متوقف شد كه در اوایل انقلاب دوباره آغاز شد و امروز تقریبأ هر سال یكی از دو كتاب به عرصه فرهنگ سمنان افزوده می شود.
