قلعه دختر بازه هوره مشهد ، یكی از بناهای ارزشمند تاریخی دوران قبل از اسلام خراسان محسوب می‌شود، در سال ۱۳۱۰ عنوان نخستین بنای ثبتی خراسان را در فهرست آثار ملی به خود اختصاص داده و برهمین اساس اهمیت ویژه‌ای نزد اهل تاریخ و فرهنگ خراسان دارد.بنای چهار طاقی بازه هور یكی از جذاب ترین بناهای تاریخی و دیدنی مشهد است.
این بنا در فاصله ۷۰ كیلومتری جنوب شهر مشهد در ضلع شرقی روستایی به نام رباط سفید در ابتدای تنگه ای بازه هور واقع شده است. این بنا دارای سه ورودی و یك گنبد مرتفع می باشد. این بنا به نظر می آید كه بنای جا مانده از یك معماری بزرگتر باشد. اخیرا یكی از دانشمندان ایرانی نظریه خاصیت نجومی بودن این بنا را با دلایل مستندی اثبات كرده است.
روستای رباط سفید به همراه این بنا در ۲۴ شهریور ماه ۱۳۱۰با شماره ثبت ۳۹به عنوان یكی از آثار ملی ایران ثبت شده است. بازه در زبان فارسی دری به قسمتی از كوه گفته می شود كه خورشید از میانه باز آن به طرز زیبا و با شكوهی طلوع می كند.
معماری بنا
هرچند پلان این بنا به شكل آتشكده‌های دوران ساسانی است اما تاكنون در كاوش‌های انجام شده اثری از دیگر آثار متعلق به آتشكده مانند آتشدان یا پایه‌هایی كه آتش روی آن قرار می‌گیرد مشاهده نشده و بر همین اساس گمانه‌زنی و كاوش‌های بیشتر در خصوص این بنا تا پیدا شدن علائم مطمئن‌تر ادامه دارد.
ساختمان این بنا از سنگ و گچ است. ویرانه های دو قلعه تاریخی و قدیمی به نام قلعه دختر و قلعه پسر بر فراز كوهستان بازه هور و در دو سمت این آتشكده باقی مانده است كه نشانه مجموعه معماری بزرگتری به مركزیت بازه هور است. این بنا مربوط به اواخر دوره اشكانیان و اوایل دوره ساسانیان است و حدودا به قرن سوم میلادی تعلق دارد. گنبد این بنا برخلاف شیوه معمول ساخته شده است. در این بنا الوارهای چوبی در گوشه های قاعده مربع بنا كار گذاشته شده و مربع را به هشت ضلعی بدل كرده است. این تكنیك در چهارتاقی نیاسر كاشان نیز اجرا شده است.
ابعاد این آتشكده ۲۳ در ۱۵.۵ متر، گنبد ۷ متر، ضخامت ستون از بیرون ۵.۷۵ تا ۶ متر، ضخامت ستون از داخل ۴ متر، شعاع هلال تاق ها ۳.۷۵ متر است. این بنا در اطراف دارای الحاقاتی از جمله راهرو، ایوان و دیوار بوده كه آثار معماری آن در كناره های بنا به چشم می خورد.
بازه هور در رده نخستین بناهایی است كه چوب در گوشه سازی و رساندن چهارگوش به دایره گنبد، در آن به كار رفته است و جزو اولین بناهای گنبدی ایران و جهان است. با توجه به پیشینه تاریخی منطقه و كشف سكه های ساسانی در اطراف بنا، می توان به ارزش و اهمیت تاریخی جلگه رخ پی برد.
برخی از باستان شناسان بر این اعتقاد هستند كه این بنا سازه‌ای برای حفاظت و نگهبانی راه بوده و برخی معتقدند كه آتشكده‌ای باقیمانده از عصر ساسانی است اما بنای بازه هور كه دارای سه ورودی و یك گنبد مرتفع است با ساختار خود كه به گونه‌ای است كه به نظر می‌رسد بخشی باقیمانده از یك مجموعه معماری بوده اخیرا یكی از پژوهشگران ایرانی را به طرح نظریه وجود خاصیت نجومی این بنا با دلایل مستند مجبور كرده است.
برخی نیز براین باورند كه چارتاقی بازه هور تنها یك سازه معماری مجرد نیست بلكه بخشی از یك مجموعه معماری در مجاورت یك زیستگاه عصر ساسانی است كه قلعه‌ای بر آن مشرف بوده است. كشف و جمع‌آوری انبوه قطعه سفال‌های شاخص دوران ساسانی نیز حكایت از آن دارد كه آن مجموعه معماری در زمان ساسانیان رونق و كاربری مستمر داشته و سالیان دراز مورد استفاده و مراجعه بوده است. شواهد حاكی از این است كه بنا با زیرسازی محكم و اساسی به شیوه دوران ساسانی بنیان گرفته و مشتمل بر تالار مركزی، دالان‌هایی در دو طرف شمال و جنوب و ایوان یا تالار ستون دار در سمت شرق بنا است.
چهارطاقی بازه هور را می توان برجسته ترین اثر باستانی منطقه محسوب نمود. پیشنهاد می شود در سفر به شمال شرق ایران و شهر مشهد، از این بنای باستانی دیدن نمایید.
