زاهدان كهنه بزرگترین شهر دوران اسلامی ایران است شهر زاهدان كهنه حدوداً در ۲۷ كیلومتری شرق زابل، در بخش پشت آب این شهر واقع شده است. این شهر كه در دوران اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است، به طوری كه گروهی از محققان آن را شهر زرنج (زرنگ) دوران اسلامی می دانند و بعضی ها نیز آن را شهر باستانی جالق (زالق) به حساب آورده اند.
امّا درباره تاریخ بنیاد شهر« جی ـ پی ـ تیت» انگلیسی معتقد است كه زاهدان حدود ۴۲۰ سال قبل از آن كه از سوی تیمور خراب شود، موجود بوده و حدود سال ۳۶۵ هجری در زمان خلف ابن احمد آخرین پادشاه صفاری كه بعد از ۷ سال ماندن در حصار، مطیع سلطان محمود غزنوی شد، ساخته شده است قدیمی ترین سفالینه های به دست آمده از منطقه، مربوط به ظروف سفالی با تزیین قالب زده بوده كه اغلب نقش هایی شامل طرح های هندسی و گل و گیاه دارند كه قدمت این نوع سفالینه های مربوط به قرن ۵ و ۶ هجری است.
دیگر قطعات ظروف سفالی زاهدان كهنه به دوره ایلخانی می رسد و به نظر می رسد این شهر با جبهه و لشكر تیمور (شاهرخ) برای همیشه متروك شده است. هنری ساوج لندور جهانگرد، باستانشناس و جغرافی دان انگلیسی كه در سال ۱۹۰۱ میلادی به سیستان سفر كرده، شهر زاهدان را به لندن شرق (آسیا) لقب داده است.
آنچه كه امروزه از زاهدان كهنه به یادگار مانده، شامل برج و باروی شهر و قلعه تیمور است. به طور كلی شهر مانند سایر شهرهای قدیمی پیش از اسلام و شهرهای آسیای میانه دارای ۳ حصار آبادی بوده است كه نشانه های به جای مانده از معماری شهر، وضع آن را مشخص می كند. بخش اصلی شهر، ارگ (كهندژ) است كه پس از آن شارستان (شهرستان) و سپس ربض شهر قرار داشته و گرداگرد هریك را حصاری به همراه برج های تدافعی در برگرفته است. حصار شهر تا حدودی قائمه و به شكل مستطیل دیده می شود.
با توجّه به مصالح مورد استفاده در بناها كه تمام خشت خام به همراه ملات كاه گل و اندود گچ بوده، در بعضی مواقع آجرهای مكعبی لابه لای خشت ها به كار رفته و به نظر می رسد كه بسیاری از بناهای شهر زاهدان را با مصالح آجر ساخته بودند به طوری كه آجرهایی با ابعاد ۵ در ۱۴ در ۲۷ و ۵ در ۲۷ در ۲۷ سانتی متر به وفور در بخش جنوبی شهر پراكنده است كه متأسفانه در قرن های اخیر مردم منطقه بسیاری از آنها را با تخریب بناهای باستانی، برای ساخت مقابر مردگان خود به آنجا منتقل كردهاند. در محل زاهدان كهنه و اطراف آن، مجموعه ای ازبناهای دوران اسلامی وجود دارد كه یكی از این مجموعه ها در فاصله ۲۵۰ متری شمال شرقی ارگ زاهدان كهنه قرار دارد.
محل زاهدان كهنه می تواند در حقیقت آخرین بقایای شهر زرنج در دوران تاریخی باشد كه پس از یورش تیمور لنگ و ویرانی بندهای سیستان دیگر به صورت یك شهر زنده نامی از آن در متون تاریخی باقی نمانده است. بررسی های انجام شده در روی محوطه های باستانی سیستان نشان داده اند كه زمین های رسوبی كنار آنها قابلیت كشت و زرع و آبیاری را داشته اند و با از بین رفتن این موقعیت وضع اسكان در این شهرها و استقرارگاه ها نیز به كلی از بین رفته و موجب متروك شدن آنها شده است. آنچه مسلم است شهر زاهدان كهنه از سوی تیمور لنگ و پس از خرابی بندها و سدهای موجود در روی رودخانه ها ویران شده است.
چهل و چهار پیر یا چهل و چهار زاهد كهنه دیده می شود كه بنا به روایات موجود، این مردان خدا از سوی تیمور لنگ گردن زده شده اند. در جهت شمال غربی زاهدان كهنه و در طول همان لبه گلی تراس بلندی كه شهر دوران اسلامی اخیر زاهدان كهنه در روی آن بنا شده، آثار یك آبراهه قدیمی دیده می شود و مقدار قابل توجهی سفال از نوع سفال های لعابدار دوران اسلامی زاهدان كهنه در سطوح مختلف آن پراكنده است. میل قاسم آباد در طول همین راه واقع شده است. این مناره در زمان بازدید اشتین ارتفاعی برابر ۷۰ فوت (تقریباً ۲۱ متر) داشته است. این بنا با آجر هایی به اندازه ۳۵ در ۲۰ در ۵ سانتیمتر ساخته شده و قطر پایه آن حدود ۱۸ متر بوده است.
مناره دارای ۲ كتیبه آجری برجسته نیز بوده است. در باره این مناره كه كاملاً تخریب شده تیت نوشته است در قسمت پایینی كتیبه اسم تاج الدین ابوالفضل نصر است و در قسمت بالااسم نوه او تاج الدین حرب نوشته شده است. احتمال می رود كه تاج الدین كبیر نتوانسته كتیبه را كامل كند و پیش از آن فوت كرده است.
