مجموعه تاریخی حسن پادشاه تبریز ، همانند مجموعه های تاریخی زند شیراز و لطفعلی خان كرمان از ارزش تاریخی بالایی برخوردار است .این مجموعه از بناهایی است كه كاویدنش حیرت خیلی ها را برانگیخته است . مجموعه ای ارزشمند كه شاید تا حالا اسمش را نشنیده باشید اما شاید جالب باشد اگر بدانید همین میدان حسن پاشا سنگ بنای اولیه میدان معروف نقش جهان است و پایه اش را اجداد صفویان بنیان نهاده اند. میدانی تاریخی كه وسعت و زیبایی و كارایی اش در طول تاریخ بسیاری از سیاحان و توریست های معروف را هم حیرت زده كرده و خیلی ها را به تحسین واداشته است.
در حقیقت تاریخ بازیگوشی های فراوانی در این میدان تاریخی انجام داده و شكل و شمایل میدان را طوری عوض كرده كه حالا به سختی می توان حد و حدود میدان و سازه های شكوهمندش را در میان سازه های مدرن امروزی یافت اما حسن پادشاه یكی از قدیمی ترین میدان های شهری ایران است كه از ارزش بالایی برخوردار است. آنقدر ارزشمند كه می توانیم با كمی كند و كاو آن را در انتهای خیابان دارایی تبریز و در میدانی كه حالا صاحب الامر نامیده می شود با كمی تیزبینی حد و حدودش را بیابیم.
میدان صاحب الامر
اگر سری به میدان صاحب الامر تبریز در انتهای خیابان دارایی بزنید مسجدی تاریخی و وسیع را با همین نام در گوشه ای خواهید یافت. در نزدیكی این مسجد بنای مدرسه تاریخی اكبریه قرار گرفته است. كمی آن سوتر اما مخروبه ای به چشم میخورد كه حالا سال هاست كه در حال بازسازی است. میدان را سال ها قبل میدان صاحب آباد می نامیدند كه شكل و شمایل امروزی اش حاصل تغییرات دوره قاجار و دوره پهلوی و البته تاثیر گرفته از زلزله مهیبی است كه قریب به دو قرن پیش تبریز را به ویرانی كشاند. اما میدان صاحب الامر در اصل بخشی از یك میدان وسیع تر است كه روزگاری در دوره حكومت آق قویونلوها كه قبل از صفویان و بعد از ایلخانیان مدتی بر تبریز حكمرانی می كرده اند ساخته شده بود. میدانی كه با نام پادشاه تاثیرگذار آق قویونلوها یعنی اوزون حسن و با نام حسن پاشا یا همان حسن پادشاه شناخته می شده است. اگر به چیزی در حدود ۵ قرن پیش و اواسط قرن نهم هجری بازگردید میدانی بسیار وسیع را خواهید دید كه توانایی گنجایش سی هزار سرباز را در خود داشته است و روزگاری روند توسعه شهری تبریز را تغییر داده و یكی از مراكز اصلی شهر بوده است! این میدان تاریخی و مجموعه های تاریخی واقع در آن در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
تاریخچه میدان
برای سردرآوردن از كار این میدان باید به دوران ایلخانیان بازگردیم. شمس الدین محمد جوینی كه وزیر با كفایت ایلخانیان در دوره حكومت آباقاخان بوده است در نزدیكی رودخانه مهران چایی كه روستای صاحب آباد آن روزها را از شهر تبریز جدا می كرده است زمینی وسیع خریداری كرده و باغی را بنیان گذاری می كند. باغی وسیع و زیبا كه در اقلیم پرباران تبریز بسیار سرسبز و چشم نواز بوده است. سال ها بعد با روی كارآمدن قراقویونلوها، جهانشاه مقر حكومتی آن دوران را كه در محله ششگلان تبریز قرار داشته است به این باغ زیبا و وسیع در شمال مهران چایی انتقال می دهد. با انتقال این دولتخانه به باغ صاحب آباد عملا قلب تپنده شهر جابجا می شود و كم كم شهر تبریز به سمت شمال مهران چایی گسترده می شود. ساخت مساجد و بازارها و گسترش بازار تاریخی تبریز به این سمت وسو نبض زندگی را در تبریز جابجا می كند. با روی كار آمدن آق قویونلوها اما این میدان وارد عصر جدیدی می شود. اوزون حسن پادشاه مقتدر سلسله آق قویونلوها علاوه بر كاخ و دولت خانه موجود در ضلع غربی اقدام به ایجاد مجموعه ای وسیع در این میدان می نماید كه شامل مسجد، مدرسه، بیمارستان، حمام، غسالخانه و باغ بوده است اما عمر وی كفاف نداده و با مرگ اوزون حسن جانشین و فرزند وی سلطان یعقوب كار ساخت این مجموعه وسیع را بر عهده گرفته و طی هفت سال با كمك اغلب هنروران جامعه اسلامی بناهایی فاخر در این میدان بنا می كند و نام میدان به نام حسن پادشاه یا همان حسن پاشا تغییر پیدا می كند. این میدان وسیع چیزی قریب به ۱۶۲۰۰۰ متر مربع وسعت داشته و دو برابر میدان نقش جهان وسعت داشته است! در آن هنگام برای ساخت یك میدان تمام بناهای اطراف میدان به یكدیگر متصل نبوده اند و گاه با یكدیگر فاصله داشته اند اما این میدان شباهت هایی هم با میدان نقش جهان دارد.
وجود كاخ پادشاهی، نزدیكی به بازار، احداث مسجد حسن پادشاه و مدرسه دینی، خرید و فروش در میدان و امكان حضور مردم برای تفرج در میدان حسن پادشاه و درختكاری های صورت گرفته ما را به یاد میدان نقش جهان اصفهان می اندازد و این فرضیه را تقویت می كند كه میدان نقش جهان از این میدان تاریخی وسیع الهام گرفته شده است. در این میدان رودخانه مهرانچایی در ضلع جنوبی، دولتخانه و كاخ پادشاه كه هشت بهشت نام داشته در ضلع غربی، مسجد جامع و مدرسه حسن-پادشاه در ضلع شمالی و مسجد شاه مقصود فرزند اوزون حسن كه بعدها به مسجد شاه طهماسب و هم اكنون به مسجد صاحب الامر شهره است در ضلع شرقی قرار می گرفته است. درست در مركز این میدان نیز عمارتی با نام نصیریه قرار داشته است. میدانی كه دارای كاركردهای مختلفی همچون نظامی، اداری، حكومتی، تجاری و اجتماعی بوده است. میدان اما پس از افول آق قویونلوها و روی كارآمدن صفویان هم دچار تغییرات بسیاری می شود و عمارت های بسیاری در آن ساخته می-شود و توسعه پیدا می كند. در دوره صفویان، خصوصا در دوره شاه تهماسب صفوی، میدان با ادامه ساخت و سازها در دو طرف بیمارستان كه در وسط میدان قرار داشته است به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می شود. در قسمت شمالی بناهای جدیدی افزوده می شود و در قسمت جنوبی باغی برجای می ماند و درختكاری صورت می گیرد. سال ها می گذرد و بناهای متعددی همانند حمام، كلیسا، مدرسه و .. در این میدان تاریخی ساخته می شود. اما وقوع زلزله ای مهیب و همچنین بی-توجهی به این میدان تاریخی سبب می شود تا بسیاری از این عمارت ها و ابنیه ها در طول قرون گذشته از بین بروند.
در این زلزله مهیب كه در سال ۱۱۹۴ هجری قمری صورت می گیرد تمام بناهای ساخته شده در ضلع شمالی فرو می ریزد و تنها بخش جنوبی میدان باقی می ماند. مسجد صاحب الامر نیز كه هم-اكنون در میدان صاحب الامر قرار گرفته است نیز بر روی بقایای مسجد شاه مقصود ساخته می شود. با روی كارآمدن حكومت قاجار میدان به صورت بسیار محدود و نه اصولی بازسازی می شود و مدرسه اكبریه توسط میرزا اكبرخان كه مترجم كنسولگری روس ها را برعهده داشته است در مجاورت مسجد صاحب الامر ساخته می شود. با روی كارآمدن پهلوی و در دهه چهل شمسی خیابان دارایی فعلی احداث می شود و با بی توجهی بسیار از میان میدان جنوبی عبور می نماید و در عبور از میان این میدان تاریخی مدرسه اكبریه از مسجد صاحب الامر جدا می شود و بخش هایی از آن نیز در جریان احداث خیابان تخریب می شود. بین مخروبه مسجد و مدرسه حسن پادشاه و مسجد صاحب الامر نیز مغازه ها و دكاكین بسیاری ساخته می شود و عملا شكل اولیه تاریخی میدان از بین می رود.
اجزای مختلف میدان
به نظر می رسد شاه سلطان حسن به هنگام عارض شدن بیماری بر وی و وخامت اوضاعش دستور ساخت یك مقبره، بیمارستان، مسجد و … را می دهد. با درگذشت پادشاه و روی كارآمدن فرزندش عمارتی درخور ساخته می شود كه نصریه نامیده می شود. در این هنگام كاخی زیبا در ضلع غربی میدان و در میان باغی وسیع با سه در ورودی قرار داشته است به گونه ای كه پادشاه و همراهانش از بلندای كاخ به تماشای میدان و مسابقات و رویدادهای آن می نشسته اند. در چهارگوشه باغ هم چهار فواره زیبا و برنزی قرار داشته است كه بسیار ظریف و به شكل اژدها ساخته شده بوده است. این كاخ تالاری بزرگ با طاقی بلند داشته است كه بر سقف این طاق نبردهای اوزون حسن، ملاقاتش با نمایندگان دول مختلف و همچنینی صحنه هایی از شكار وی با تركیبی از رنگ های مختلف به تصویر درآمده بوده است.
سلطان یعقوب هم پس از مرگ پدر اهتمام به ساخت مسجد و بیمارستانی می كند كه دیوار به دیوار یكدیگر بوده اند. بیمارستان یا مسكین سرایی وسیع كه در واقع مكانی برای اطعام و اسكان یتیمان و برخی نیازمندان بوده است. در این میان اما مسجد از شكوه بسیار زیادی برخوردار بوده است و اوزون حسن نیز در صحن آن به خاك سپرده می شود. مسجد دارای كاشیكاری هایی شكوهمند و منقش به نقوش اسلیمی و گل و بوته بوده است. كاشی های هفت رنگ، كاشی های لعابی برجسته و كاشی های معرق با نقوشی به رنگ های سبز، عسلی، آبی، سفید، فیروزه ای، لاجوردی، طلایی و قهوه ای كه شكوه و زیبایی خاصی به سرتاسر بنای مسجد بخشیده بوده اند. یكی از زیباترین بخش های این مسجد كه بنابر اسناد تاریخی پایه بنایش از سنگ و سرب بوده است، سنگی مرمرین در اطراف محراب بوده كه به نظر سیاحان در تمام عالم بی نظیر بوده است اما هم اكنون اثری از آن باقی نمانده است.
كتیبه های طولانی و به خط معقلی از دیگر زیبایی های این مسجد شكوهمند بوده است. گچبری و كاشی كاری های شكوهمند در كنار كتیبه هایی به خط ثلث، تزئینات طلا و نقره و سنگ های تراش-خورده، ایوان ها و رواق ها و ستون های سنگی و مرمرین از دیگر زیبایی های این مسجد وسیع بوده است كه هم اكنون بیشتر بخش های آن به طور كامل تخریب شده است و تنها شبستان زمستانه مسجد برجای مانده است. مسجد در جریان زلزله به كلی آسیب می بیند و بخش هایی از آن در دوره قاجار بازسازی می شود. مسجد بازسازی شده با سقفی چوبی و فاقد جذابیت ها و شكوه دوران آق قویونلوها می باشد و از آن همه مصالح باشكوه مسجد اثری دیده نمی شود تنها كتیبه ای سنگی كه در ورودی مسجد نصب شده است و كتیبه ای دیگر كه در ورودی مدرسه علوم دینی قرار دارد اثری از آن معماری باشكوه برجای نمانده است. گرچه خوشبختانه در حفاری های اخیر چندین ستون حجاری شده از این مسجد نمایان شده است. سنگ مرمر مایل به زردی كه هم اكنون در محراب مسجد قرار دارد نیز در دوره قاجار در این قسمت نصب شده است كه بسیار ساده تر از محراب قبلی مسجد است.
بنای بیمارستان و زاویه نیز كه بخشی از عمارت نصریه در میان میدان بوده است به طور كامل تخریب شده و اثری از آن باقی نمانده است. مدرسه بزرگ علوم دینی حسن پادشاه نیز یكی دیگر از بناهای آن دوران است كه به نظر می رسد تا همین یك قرن پیش كاملا فعال بوده و بسیاری از علمای معاصر و نامدار تبریزی در آن تحصیل كرده و به تدریس پرداخته اند. مسجد و مدرسه حسن پاشا نیز دیوار به دیوار یكدیگر قرار داشته اند. بنای مقبره و غسالخانه نیز در اثر زلزله تخریب شده اند. مسجد صاحب الامر فعلی نیز بر روی همان مسجد اولیه شاه مقصود ساخته شده است كه روزگاری دیوار به دیوار مسجد بزرگ حسن پاشا بوده است. در برخی خاطرات مربوزط به سیاحان چنین نقل شده است كه مسجد شاه مقصود در دوراه شاه تهماسب صفوی گسترش داده شده و به مسجد شاه تهماسب شهرت می یابد اما به هنگام حمله تركان عثمانی و به دلیل خصومتشان با پادشاهان صفوی مسجد را ویران می سازند.
حالا سال هاست كه میدان تاریخی حسن پادشاه تبریز دیگر شكوه و عظمت سابق خود را ندارد و بناهای نیمه مخروبه اش همانند مسجد حسن پادشاه و مدرسه اش تنها بقایای آن میدان باشكوه و پرطمطراق اند. اما همان بناهای نیمه مخروبه باقی مانده نیز بر اثر سهل انگاری های صورت گرفته در سالیان اخیر دچار آسیب های فراوانی شده است و این میدان در كوچه پس كوچه های تاریخ به فراموشی سپرده شده است. چند سالی است كه طرح بهره برداری مجدد از این میدان تاریخی و بازسازی و مرمت بناهای تاریخی آن برای احیای این میدان باشكوه كلید خورده است.
