روستای تیس در حدود ۱۰ كیلومتری شمال غربی چابهار ، استان سیستان و بلوچستان و در مسیر ارتباطی چابهار – كنارك قرار گرفته است و رودخانه لاوری از میان آن می گذرد. همچنین كوه های شهباز، پیلبند و لاوری فضای آن را احاطه كرده اند. روستای تیس كه با نام‌های روستای طیس و روستای تیز نیز شناخته میشود، در گذشته یكی از مهم‌ترین بنادر ایران و مهم‌ترین بندرگاه ناحیه تاریخی مكران بوده است .
قدمت و پیشینه روستای تیس
پیشینه روستای تیس به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد. بندر تیس از ۲۵۰۰ سال پیش پل ارتباطی مهمی میان هند، خاورمیانه و آسیای مركزی بود و معبر بسیاری از تجار جهان به حساب می آمد. تیس از بنادر مهم ایران در دریای مكران در زمان هخامنشیان بوده است و پیشتر به آن تیز می‌گفته‌اند. در آن دوران كالاها از آسیای شرقی و هند به بندر تیس می‌آمده‌اند و به مناطق مختلف خاورمیانه، آسیای میانه و قفقاز فرستاده می‌شدند. تیس در سده‌های اولیهٔ اسلامی نیز بندری مهم بوده است از جمله مقدسی مورخ سده چهارم هجری از رونق این بندر سخن رانده است. فردوسی از تیس(تیز) در شاهنامه یاد میكند. هنگامی كه فرمانده جنگ با توران اشكش، همراه با قوم بلوچ به توران حمله میكند ودربرگشت به مكران می رود:
چو آگاه شد اشكش آمد براه/ ابا لشكری ساخته پیش شاه
همه تیز و مكران بیاراستنند/زهرجای رامشگران خواستند
این روستا آب و هوای گرم و خشك دارد.این روستا در شهرستان چابهار قرار دارد و براساس سرشماری مركز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، جمعیت آن ۶٬۳۴۸ نفر (۷۷۶خانوار) بوده‌است. روستای تیس براساس آخرین آمار سرشماری سال ۹۵ یكی از بزرگترین روستاهای استان سیستان و بلوچستان است و جمعیت آن از ۲۸ شهر استان بیشتر است .
در تیس قدیم، تأسیسات ساختمانی، بازرگانی، شهری، انبارها و سراهای مشهورش در قسمت قدیمی و بر فراز ارتفاعات سراسری دره تیس قرار داشته و بخش داخلی دره محل زراعت و دامنه آن محل دفن اموات بوده است كه مقبره های جنانی گچ و گورستان تپه نهادی از این دسته اند.یافته‌های از این محدوده و همچنین شهر سوخته نشان می‌دهد كه در حدود ۲۳۰۰ سال پیش، متوسط قد زن‌ها بیشتر از مردان بوده و قد زنان حدود ۱۸۰ تا ۱۸۵ سانتیمتر بوده است و مردان حدود ۱۶۵ تا ۱۷۵ سانتیمتر قد داشته‌اند.
جاهای دیدنی تیس
قلعه پرتغالی‌ها كه با نام قلعه تیس نیز شناخته می شود با قدمت بیش از دو هزار سال در دهانه خلیج چابهار و بر فراز تپه‌ای مشرف به جاده چابهار-تیس جای گرفته است. با ابعاد ۲۴ متر در ۹۵ متر، مصالح به كار رفته در ساخت قلعه، آجر، سنگ و گچ محسوب می‌شوند. در ورودی قلعه در بخش شرقی قرار دارد و هشتی بزرگ با اتاق‌های بسیار و ایوان‌‌های خصوصی از ویژگی‌های معماری آن هستند. هشتی كه شباهت بسیاری به كاروانسراهای شاه عباسی دارد، در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. این قلعه با شماره ۵۵۵ به ثبت ملی رسیده است .
مسجد جامع تیس: كه با نام مسجد طوبی نیز شناخته می شود، بنای اولیه اش به صدر اسلام باز می‌گردد و قدمت آن ۱۲۵۰ سال است و به روایتی دومین مسجد بعد از اسلام در ایران است. مسجد جامع تیس از لحاظ معماری و تزیینات داخلی مانند مساجد كشورهای پاكستان و هند است. از عناصر كالبدی و گونه‌ای معماری مساجد ایرانی اسلامی مناره نام دارد و این مسجد مانند اكثر مساجد اهل تسنن دارای یك مناره است به همین دلیل این مسجد قدیمی به مسجد تك مناره نیز شهرت دارد. مناره و گنبدهای این مسجد با رنگ‌های سبز و قرمز رنگ‌آمیزی شده‌اند و درب‌های آن با شیشه‌كاری‌های منظم و نامنظم رنگارنگ جلوه می‌كنند و نمایی چشم‌نواز به مسجد داده‌اند. مسجد جامع تیس مسجدی متفاوت و خیلی جذاب است. رنگی رنگی و چشم نواز و تاریخی بودن آن زبانزد اهالی منطقه شده است و هر مسافری را بخودش جذب میكند. مسجد جامع تیس احاطه شده با یك دیوار دورتادور كه از بیرون كاملا داخل مشخص میباشد. بعد از دیوار یك حیاط ورودی قرار دارد كه در زمانهای مراسمات مذهبی مملو از جمعیت میشود. در ورودی مسجد شما را به صحن داخل هدایت میكند. وقتی وارد مسجد میشوی معماری زیبایه سقفها و محراب نماز چشم شما را مجذوب خود میكند و تفاوت این مسجد را با مساجد دیگر به رخ میكشد.
فارغ از مكان و مسائل مذهبی معماری مساجد بعد از اسلام جلوه معماری كشور ما شده است. محل هنرنمائی برای هنرمندان و معماران ایرانی بوده و هر مسجدی با مسجد دیگر فرق دارد و تقریبا كمی، مانند اثر انگشت هر شخص با شخص دیگر متفاوت است. حتی مساجدی كه یك معمار آنها را ساخته است با هم تفاوت های بارزی داشته و هر كدام با دیگری قابل تمایز است. اگر اجازه داده شود كه بالای بام بروید منظره بسیار زیبا و دل نشینی را از دریا و كویر خواهید دید. از جذابیت دیگر این مسجد اذان های پنچ گانه و اقامه نماز در پنج نوبت است كه خاص اهل تسنن می باشد.
باغ ملی یا باغ گیاه‌شناسی چابهار از باغ‌های ایرانی منحصر به فردی است كه در آن مجموعه متنوعی از گیاهان گوناگون بومی و غیر بومی در فضای باز و گلخانه‌ای نگهداری میشود. این باغ نقش مهمی در زمینه‌های گوناگون پژوهشی از جمله علوم گیاهی و باغبانی، آموزش عمومی و آشنا ساختن مردم با گیاهان و لزوم پاسداری از آنها دارد.
باغ گیاه‌شناسی كه در نزدیكی چابهار قرار دارد در دهه ۱۳۴۰ ساخته شده و در اوایل دهه ۱۳۵۰ گشایش یافته‌است. در سال‌های میانی دهه ۱۳۸۰ این باغ به دانشگاه علمی و كاربردی به عنوان زیرمجموعهٔ دانشگاه بین‌المللی چابهار برای ایجاد رشته‌های مرتبط تبدیل شده‌است.
این باغ گیاهان كه در روستای باستانی تیس و درون منطقهٔ آزاد تجاری-صنعتی چابهار قرار گرفته‌است دارای گونه‌های گیاهی منحصر به فردی در ایران و منطقه است و دیدار از آن برای مردم آزاد است.
گورستان اجنه یا قبرستان روستای تیس ، گورستان خاموش و مرموز این روستا گردشگرانی را كه به ماجراجویی علاقه دارند به سمت این منطقه می‌كشاند.
سنگ‌قبرهای بزرگ در این گورستان این موضوع را در ذهن مردم به‌وجود آورده است كه این گودال‌ها نمی‌تواند محل دفن آدمیزاد باشد.
گودال‌های بزرگی بر روی سطوح صخره‌ای حفر شده كه سؤال‌های زیادی در ذهن هر بیننده‌ای ایجاد میكند كه چه كسانی این گودال‌ها را حفر كرده و چرا این قبرها در دل‌سنگ‌ها ایجادشده است.
محلی‌ها می‌گویند برای آنكه اجساد مردگان از گزند جانوران در امان بماند سنگ را می‌كندند و مردگان را در آن دفن می‌كردند برخی هم اعتقاد دارند كه این كار برای احترام به مردگان بوده است.
اما بیشترین موضوعی كه در بین مردم شهرت دارد این است كه این گورها متعلق به اجنه است. آنها می‌گویند جن‌ها مردگانشان را در دل سنگ‌ها دفن می‌كنند و اگر كسی شبانه گذرش به این منطقه بیفتد مورد نفرین جن‌ها قرار می‌گیرد و پس از چند روز می‌میرد.
ماجرای حفره‌های داخل سنگ‌ها كه خیلی‌ها آن را به گورستان جن‌ها می‌شناسند، به ذخیره آب مربوط میشود. در واقع مردم دوره‌های پیشین برای ذخیره آب، سنگ‌ها را تراشیده و حفره‌هایی را ایجاد می‌كردند تا آب باران در آن ذخیره‌شده و از آن استفاده كنند اما این موضوع توسط محلی‌ها به گورستان جن تعبیر شده است و آنها ادعا می‌كردند كه وقتی به اطراف آن می‌روند، جن‌ها به آنها سنگ می‌زنند.
تلگرافخانه انگلیسی ها ؛ با نام “بنلگو” به عنوان قدیمی ترین بنای مدرن چابهار در اواخر دوره ی قاجار توسط انگلیسی ها ساخته شد و با گذشت زمان اداره پست در آن مستقر گردید. این بنا برای رونق دریانوردی، تجارت و برقراری ارتباط میان هند، گواتر، جاسك و بندرعباس با ویژگی های منحصر به فرد معماری ایجاد شده بود.رواق هلالی دور تا دور ساختمان، استفاده از الوارهای چوبی برای كف، سقف های چوبی و وجود سایه بان های شیروانی و سفالی زیبایی خاصی به بنا داده اند. این بنا در ۱۸ شهریور سال ۱۳۷۷، در فهرست آثار ملی ایران با شماره ۲۱۱۰ به ثبت رسیده است . جالب است بدانید این بنا به عنوان اولین مركز تجاری كمپانی هند شرقی در بندر جاسك ساخته شد.
قلعه بلوچ گت ؛ این قلعه در بخش مركزی ۵ كیلومتری شمال غربی شهر تیس چابهار جای دارد. این قلعه بر بالای كوهی بلندمرتبه قرار گرفته‌است. آثار دیوار دژ و یك برج دیده‌بانی از آن بر جای مانده‌است. بقایای دو آرامگاه هرمی‌شكل برجسته كه با سنگ و ساروج بنا گردیده‌اند و از نوع آرامگاه‌های اسلامی هستند به چشم می‌خورد. همچنین آثاری از حصار و باروی دژ در پیرامون محوطه اصلی و پیرامون دژ بالایی نیز برجای مانده است.
چندین چاه به منظور تأمین آب مورد نیاز در صخره كنده شده‌اند. در روی دژ، آب انبارهایی از سنگ و ساروج و گچ در درون صخره ساخته شده‌است كه با وسایل و ابزاری آب مورد نیاز را از پای قلعه كشیده و به داخل آب انبارهای بالا می‌رسانده‌اند. این آب‌انبارها در هنگام نیاز ضروری، آب مورد نیاز درون دژ را تأمین می‌كرده‌اند. این قلعه دارای یك موقعیت ممتازی بوده‌است كه آبرسانی، دید كافی به دریا و دور بودن آن از دسترس مهاجمان از ویژگی‌های آن بوده‌اند.
قلعه پیروز گت ؛ این قلعه در بخش مركزی پنج كیلومتری شمال غربی چابهار در شهر تیس قرار دارد. این اثر از دوره اشكانیان و ساسانیان است. این دژ بر فراز تپه‌ای در میانهٔ دره تیس واقع است. بلندی تپه از ارتفاع دو رشته كوه پیرامون تپه بیشتر نمی‌باشد.
آثاری از برجها در ضلع شمالی و جنوبی دیده میشود. در قسمت ضلع شمالی دو اتاق كوچك در اندازه‌های ۳×۲ متر به منظور دیدبانی روی یك گوشواره زمین مانند دو طبقه واقع شده‌اند. وبلندترین قسمت دژ و برج بر روی همین گوشواره‌است و بر اطراف اشراف دارد. در گوشه‌های شرقی و غربی در مركز حیاط دژ آثاری از سكوهای بلند كه از سنگ تراشیده ساخته شده‌اند آشكار است و بخشهایی كه باقی مانده‌اند نشاندهندهٔ محلی برای اجتماع، عبادت یا نشستن اهل دژ در یك مجلس بوده‌است.
سنگ‌های به كار رفته در بناها غیر آهكی هستند كه از جای‌های دیگری به اینجا آورده شده‌اند زیرا جنس خود تپه آهكی و سیلیسی میباشد. این بنا با توجه به آثار باقی مانده مشابه بناهای دوره اشكانی است و نام پیروز ساسانی این احتمال را افزونتر میكند.
– قبرهایی مربوط به دوره اسلامی كه ساختار فیزیكی و ابعادشان آن‌قدر بزرگ نیست كه آنها را غیرعادی بدانیم. اما نكته مهم این است كه در دل سنگ این حفره‌ها ایجاد شده و ازآنجا كه این كار بسیار سخت است، آن را كاری ماورایی دانسته و می‌گویند انسان نمی‌تواند چنین حفره‌هایی را ایجاد كند. كشف بقایای بزرگ استخوانی در این محدوده نشان می‌دهد كه در دوره‌های اسلامی از این فضا به‌عنوان قبرستان استفاده می‌شده است.
خانه‌هایی با دنده نهنگ و لاك لاك‌پشتها ؛ در محدوده تیس خانه‌ها از دنده نهنگ درست می‌شدند و سقف آنها با لاك لاك‌پشت پوشیده شده است.
غارهای بان مسیتی به مجموعه غارهایی در پنج كیلومتری شمال باختری روستای تیس در دامنه كوه شهبازبند (در نزدیكی چابهار) گفته میشود.
یك غار طبیعی و دو غار مصنوعی در كنار هم قرار دارند. مجموعه این غارها را مردم محل به نام بان مسیتی می‌شناسند. غار اول طبیعی و به شكل نیم دایره‌است و با استفاده از روش تراشكاری درون غار و دهانهً آن توسعه پیدا كرده‌است. یك آرامگاه كوچك از گچ به صورت دوسطح افقی كه بر روی یكدیگر قرار دارند و فاقد آثاری مانند سنگ‌نبشته، خط و لوحه در عمق یك متر از سطح غار دیده میشود كه در گرد آن یك فضای كوچك وجود دارد.
از سطح غار تا آرامگاه به اندازه یك پله گودی دارد. مكعبی از سنگ و گچ بر فراز آرامگاه ساخته شده كه زیر بنای یك گنبد كوچك است بدنه‌های پیرامون این مكعب را با گچ برنگ سفید در آورده‌اند در ورودی آرامگاه رو به دره تیس و به موازات دهانه ورودی غار واقع شده‌است. سطح آرامگاه در اندازه ۸/۰×۱/۳×۸/۱ متر است بر روی دیواره‌های مكعب آرامگاه گچكاری و با جوهر قرمز و بنفش خطوط و علاماتی نقش گردیده كه به مانند خط گجراتی و هندی هستند. طول و عرض غار ۱۸۰×۲۴۰ متر و ارتفاع آن نیز ۲۴۰ متر است. یك غار مصنوعی سوی راست غار طبیعی به فاصله هفت قدم قرار دارد كه آثار تراش به خوبی در آن آشكار است.
دهانه آن هشتاد سانتیمتر ارتفاع دارد و سقف آن كوتاه است و اكنون به دلیل خرابی یك آدم متوسط به زحمت در آن به گونهٔ خمیده می‌تواند بایستد و در پایان مسدود است و احتمال دارد حفره‌ها یا روزنه‌های طبیعی یا مصنوعی در بخش انحنای خلفی كوه این غار را با غار سوم متصل كرده باشد یا به چاه‌های زیرزمینی كه محلی برای دفن مردگان در معابد كهن است برساند و سكویی كه از سنگ وگچ ساخته شده‌است دیده میشود كه دهانه ورودی آن ۸۰ سانتیمتر و سقفی كوتاه دارد. به فاصله ۵۰ متر در سوی چپ غار اصلی، غار سوم كه طول دهانه قوسی آن حدود ۲۰ متر است قرار دارد گویا این غارها جزو یك واحد تأسیساتی ساختمانی بوده و به منزله حجره‌ها و توقفگاههای معبد یا پرستشگاهی بوده و در سطح زمین تا ورود به دهانهٔ غار، پلكانی وجود داشته كه آثار آن بر جای مانده است.
فیل بند بارویی وسیع بود كه دره تیس را از غرب تا شرق در بر گرفته بود. اگر اهل ماجراجویی باشید می توانید با پرسه زدن در اطراف این فیل بند آثار متعددی از چاه ها، حفره های كوچك و بزرگ، پی ها و … را ببینید كه احتمال می رود باقی مانده شهر قدیمی تیس باشد. در قدیم الایام كه فیل از حیوانات مورد استفاده در نقل و انتقالات جنگی بكار می رفت، روستای تیس محلی به نام فیل بند داشت كه محل نگهداری و تربیت فیل های شاه بشمار می رفت.
آرامگاه سید غلام‌رسول در پنج كیلومتری شمال غربی چابهار قرار دارد. شماره ثبت ملی آن ۱۵۵۹/۳ است. قدمت آن به سال ۴۶۵ ه.ق بازمی‌گردد. این آرامگاه با دیواره‌های سفید رنگ به سبك معماری هندی كه دروازه ورودی آن در ضلع غربی بنا واقع گردیده‌است. پس از درب ورودی صحن بزرگ حیاط مشاهده میشود امامزاده در ضلع غربی حیاط واقع گردیده‌است. بر پیشانی ورودی بنا تزئینات نقاشی الوان با طرحهای نقوش ستاره‌های مشبك وجود دارد. ظاهراً نمای دور تا دور داخل ساختمان دارای نقاشی بوده‌است و كلمات لا اله الا الله، یا محمد یا علی و… نقاشی از گل در دیوارها جلب توجه میكند. فرم آن طوری است كه نشان می‌دهد این اثر در روزگار سلجوقی ساخته شده و در دوره صفویه نیز طرحهای نقاشی بر روی دیوارها تعبیه گشته‌است. پیشخوان پیشینهٔ چندانی ندارد، ساقه گنبد استوانه‌ای است و سقف گنبد از درون با گچ سفید شده و بنا كاملاُ یك بنای خاص ایرانی و از معماری سلجوقی الهام گرفته‌است. آرامگاه در میان بنا واقع گردیده و بر روی آن یك صندوقچه و بالای آن یك جعبه چوبین با تزئینات مختلف هندسی قرار دارد، گورستان در سوی شرق بنا قرار دارد. نام اصلی سید غلام‌رسول شیعه مذهب بوده و در گذشته مورد توجه مسلمانان هندی بوده و این توجه باعث شده كه بنا در دوره‌های بعدی تحت تأثیر معماری هندی قرار گیرد. طبق روایات در سفری به چابهار تصمیم داشته كه زن چابهاری اختیار كند. برای تدارك چنین منظوری مشغول میشود. اما در شب عروسی دچار كسالت می‌گردد به گونه‌ای كه در بستر مرگ می‌افتد و چون مورد توجه مردم بوده و در دم مرگ به آنها وصیت میكند كه پس از مرگ سوگواری نكنند و در عوض مدت ۱۰ شبانه روز بر سر قبرش شادی كنند تا روحش شاد شود.
در این منطقه یكسری ساختارها و سنگ‌های رسوبی از دوره اشكانیان و ساسانیان كشف شده كه شاهكار این محدوده به‌حساب می‌آید؛ ساختارهایی مستطیل كه در دل سنگ به‌وجود آمده است. البته باید گفت در دوره اسلامی، بقایایی از آنجا یافت شده است، زیرا بررسی‌ها در این منطقه نشان می‌دهد كه سنگ‌هایی در داخل مقبره‌ها قرار داده بودند كه ما آن را به نام سنگ لحد می‌شناسیم و این نشان می‌دهد كه قبرهایی كه در این محدوده قرارگرفته، به دوره اسلامی مربوط است.
قلعه انوشیروان ، قلعه باتل و سدهای تیس نیز از دیگر جاذبه های روستای تیس می باشند.
