سرای عجم بنای تاریخی كه در ر سال ۱۳۸۲ با شماره ۱۰۸۷۵ به ثبت ملی رسید. این بنا در گذشته هم به عنوان یكی از كاروانسراهای شیخ خزعل بوده و هم بازار و در حال حاضر به عنوان انبار از آن استفاده می‌شود. بنای سرای عجم از لحاظ معماری منحصر به فرد و بنایی یك طبقه است و دارای آجر چینی، ستون‌های حجاری شده، حجره‌های متعدد، سنگ‌فرش و در و پنجره چوبی است.
این بنا در خیابان پشتی خانه دادرس وجود دارد. سرای عجم كه در خیابان آزادگان اهواز «۲۴ متری» واقع است در تملك شخصی است كه بالكن مهدیان را برای همیشه تخریب كرد و قصد تخریب سرای عجم را نیز دارد. مالك آن به این بهانه كه در هنگام ثبت از وی اجازه كسب نشده قصد خارج كردن آن از فهرست آثار ملی را دارد. در حالی كه سازمان میراث فرهنگی در هر استان موظف است نسبت به ثبت و حفاظت بناهای واقع در محدوده بافت تاریخی شهر، ابلاغ به شهرداری و شورای شهر و احیای بافت‌های تاریخی اقدام كند اما سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خوزستان نیز برای این بنا كه از خانه دادرس هم بیشتر در معرض خطر است هیچ گونه اقدام مرمتی و یا صرف هزینه نكرده است. تا سال ۱۳۸۹ بخشی از این بنا تخریب شده و مالك قصد تخریب كل بنا و ساختن ساختمانی جدید را در محل آن داشته. سرای عجم از جمله بناهای در معرض خطر است كه با ادامه روند تخریب پیش بینی می شود در آینده تخریب خواهد شد ضمن آن كه مالك بنا سابقه تخریب بالكن مهدیان را در كارنامه خود دارد.
سرای عجم بازمانده دوره قاجار در شهر اهواز است كه موقعیت قرار گیری آن یك خیابان پشت خیابان صدر السادات، نبش آزادگان (۲۴ متری) قرار گرفته است. اهوازی ها اول نادری را با خیابان عبد الحمید به یاد می آورند، راسته پارچه فروش ها، ماهی و میگو فروشان تا كسانی كه روی زمین صندل و كیف می فروشند. در میان همهمه مشتریان و فروشنده ها درب ایرانتی بزرگی به چشم می خورد كه گوشه ای از دیوار قدیمی وكهنه اش پلاك نقره ای رنگی دیده می شود كه با خط مشكی درشت رویش حك شده: سرای عجم سال ثبت ۱۳۸۲ شماره ثبت ۱۰۸۷۵قدمت دوره قارجاریه
درباره زمان اصلی ساخت آن اطلاعات دقیقی موجود نیست اما محتمل ترین نظریه آن است كه همزمان با رونق دوباره اهواز در دوره حكومت ناصرالدین شاه ۱۲۲۵-۱۲۷۵ ساخته شده است. نام بنا از دو كلمه سرا و عجم تشكیل شده است. واژه سرا یا خان اشاره به كاروانسرای درون شهری یا سرای تجاری دارد. بنای عجم از لحاظ ساخت و معماری كاملا منحصر به فرد است، ساختمانی یك طبقه كه ستون های حجاری شده، در و پنجره چوبی، آجر چینی و حجره های متعددی دارد.
مالكیت
شیخ خزعل ملقب به معزالسلطنه و سردار اقدس، كه به دلیل خوش خدمتی به بریتانیا نشان شوالیه امپراتوری بریتانیا را دریافت كرد ورئیس قبیله بنی كعب و سال ها فرمانروای محمره (خرمشهر) بود صاحب این بنا بود. البته خانه دادرس نیز یكی از كاروانسراهای شیخ خزعل است كه در سال ۱۳۸۲ جزو آثار ملی كشور ثبت شد. این خانه طبق گفته افراد محلی ابتدا كاروانسرای شیخ خزعل بوده زیرا دقیقا پشت كاخ وی بنا شده است.
هر چند ممكن است بنا در دوره حكومت شیخ متعلق به او بوده باشد، ولی در مورد اینكه شیخ خزعل آن را ساخته اطلاع چندانی در دست نیست. از مشاهده بنا این طور به نظر می رسد كه یك سرای تجاری داخل بازار بوده است و به دلیل نگهداری اشیا ارزشمند داخل آن برایش سقف ساخته اند همچنین مستطیلی بودن حیاط دلیل دیگری است كه بنای عجم تیمچه بوده است. چراكه سراها معمولا حیاط مربع داشته اند و تیم و تیمچه برای مسقف شدن حیاطی آن مستطیل گونه داشته اند تا به سادگی بتوانند بر روی ضلع كوتاه تر، سقف را بنا كنند.
پس از آن برای مدتی بنای عجم تبدیل به محلی برای نگهداری اسب های افرادی شد كه به كاروانسرای شیخ خزعل، حاكم آن دوره می آمدند. پس از فوت شیخ خزعل و با روی كار آمدن رضاشاه به تصاحب شخصی به نام حسن عجم، پدر ناصر عجم از نزدیكان شاه درآمد و به سرای عجم معروف شد. در تاریخ شفاهی خوزستان كه داستان ها و خاطرات عشایر این استان را در بر دارد و توسط قبایل این روایت می شود این بنا سرای السله نام گرفته است.
ویژگی های بنا
حیاط اصلی آن مانند سایر بناهای ایرانی با قرینه سازی و ایوان های در دورتادور ساخته شده است. دالان ورودی مطابق طرح اولیه بوده و پنجره های طرفین دالان ورودی درست مثل طرح اولیه تكرار شده اند. چراكه با توجه به ارتفاع دروازه نیاز به این همه پنجره نبود و هم اكنون نیز آنها را با آجر مسدود كرده اند، بنابراین در گذشته دور تا دور میانسرا نیز پنجره داشته است. با توجه به ویژگی جغرافیایی دیوارهای بنای عجم قطر بسیاری دارند تا بتوانند از برودت هوا جلوگیری كنند. در واقع با در نظر گرفتن نازك كاری ضخامت آن ها به ۷۵ سانتی متر می رسد كه در تابستان موجب خنك تر ماندن و در زمستان گرم شدن می شود.
سرگذشت بنای عجم در سال های اخیر
همان طور كه گفته شد بنای عجم در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسید اما این اقدام برای حفاظت از آن كافی نبود. مالك آن به این بهانه كه در هنگام ثبت ملی بنا از وی اجازه كسب نشده قصد خارج كردن آن از فهرست آثار ملی را داشت.
تا سال ۱۳۸۹ بخشی از این بنا تخریب شد. این مشكل تنها برای بنای عجم روی نداد بلكه طبق رای دیوان عدالت اداری و نظر به حقوق مالكانه مبنی بر حقوق شخص درقانون نمی تواند فقط مجوز ثبت یك اثر درآثار ملی باشد، سازمان میراث فرهنگی براساس این قانون كه پیش بینی نكرده بود بیشتر آثارش را كه طی ۷۰ سال جمع آوری كرده بود یك شبه با رای دیوان عدالت از ثبت خارج شود مواجه شد.
علی رغم این كه بنای عجم متعلق به مردم بود مالك شخصی كه اتفاقا بالكن مهدیان را نیز برای همیشه تخریب كرد آن را از فهرست آثار ملی خارج كرد. مالك این بنا در روز سیزدهم فروردین ماه سال ۹۲ به دلیل خلوت بودن شهر توسط عده‌ای یكی از طاق های سرای عجم را تخریب كرد. در ادامه در شهریور ماه ۹۲ نیز به قصد تخریب آمد اما با دخالت كسبه بازار و یگان حفاظت از فرهنگی خوزستان منصرف شد.
متاسفانه در نهایت قصر تاریخی السله یا بنای عجم در اهواز توسط مالك شخصی تخریب شد. در این اتفاق بخش هایی از طاق ها و ستون های این اثر كاملا تخریب شد و می توان گفت دیگر اثری از شكوه روزهای درخشان آن نمانده است.