تپهٔ حسنلو در ۷ كیلومتری شهر نقده قرار دارد و یكی از تپه‌های باستانی ایران است كه قدمت آن به بیش از ۶ هزار سال قبل از میلاد می‌رسد
تپه حسنلو با وسعت۳۰ هكتار و ارتفاع ۲۰ متر در ۷ كیلومتری شمال شرق شهر نقده در استان آذربایجان غربی و در كنار روستای حسن لو واقع شده است. جام بزرگ طلایی حسنلو كه مربوط به دوران مانائی می‌باشد در این تپه كشف شده است.
بنا به ارزیابی‌ها، قدمت این تپه به ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد و تا دوره اسلامی نیز محل سكونت و استقرار بوده و كاوش‌ها نشان می‌دهد چندین بار به علت آتش سوزی تخریب و مجددا بنا گردیده است.
با اكتشافات انجام شده و خارج شدن شهر باستانی از زیر خاك آثاری از جمله زیور آلات زنانه، مجسمه‌های تزئینی، خنجرها و دشنه‌های آهنی و برنزی و… كشف شده است.
جام زرین حسنلو به ابعاد ۲۱ سانتی متر بلندی و ۲۵ سانتی متر قطر و ۹۵۰ گرم وزن متعلق به هزاره اول قبل از میلاد است و از یكی از اتاق‌های سوخته در سال ۱۳۳۸ كشف شده و روی آن نقش خدایان سه گانه‌ای سوار بر ارابه دیده می‌شود.
خدای آب، خدای زمین و خدای خورشید؛ همینطور كاهنی كه جام بلندی به دست دارد و چندین نقش دیگر كه از بارزترین نمونه‌های هنر دوران خود است .این جام هم‌اكنون در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
دژ حسنلو و دیوار دفاعی آن:
دور تا دور قلعه را دیواری به قطر ۳ متر و ارتفاع ۷ متر فرا گرفته بود. در فاصله ۳۰ متری از باروی قلعه، برج‌های مربع شكلی به ابعاد ۱۰×۱۰ متر ساخته شده بود.
در مركز دژ حسنلو یك حیاط چند ضلعی نامنظم ساخته شده است. دور تا دور این حیاط را تالارهای ستون‌دار، ایوان‌های دراز و اتاق‌های كوچك و بزرگ تشكیل می‌دهند.
در انتهای جنوبی حیاط قربانگاه قرار دارد و در انتهای شمالی آن چند لوح سنگی به ارتفاع سه متر و بدون هیچ گونه علامت دیده می‌شود.
بناهای وابسته به حیاط مركزی:
در جنوب شرقی حیاط مركزی یك تالار وسیع با چند انباری از زیر خاك بیرون آمده است. در این تالار خمره‌های بزرگ متعددی یافت شد.
در شمال این انبار قدیمی‌ترین و اولین تالار ستون‌دار به طول ۶ و عرض ۴ متر قرار گرفته و راه ورودی آن از انبار است. در مركز این تالار دو ردیف چهار ستونی تعبیه شده و فاصله ستون‌ها از یكدیگر پنج متر است.
در كنار دیوارها ته ستون‌های سنگی دیده می شود. محراب یا محل اصلی معبد در جنوب تالار قرار دارد. در شمال این تالار چند اتاق كوچك و بزرگ ساخته شده است. در میان این تالار اسكلت دو اسب پیدا شده است.
در جنوب حیاط مركزی یك واحد ساختمانی شامل اتاق‌ها و تالارهای متعدد ساخته شده است. معبد دوم كه شامل تالاری ستون‌دار است، بخشی از این واحد ساختمانی را تشكیل می‌دهد.
به فاصله ۵/۳ متری از در ورودی سمت شمالی تالار، سكویی به اضلاع ۲×۳ متر قرار دارد.
در وسط جبهه جنوبی تالار، محلی شبیه محراب ساخته شده است كه از آن به اتاق كوچك پشت معبد راه دارد. در داخل معبد محلی برای روشن كردن آتش مقدس در نظر گرفته شده بود و در جنوب غربی معبد اجاقی مستطیل شكل دیده می‌شود.
در گوشه جنوب غربی حیاط مركزی معبد سوم یا تالار ستون‌دار سوم قرار دارد.
این واحد ساختمانی از سمت شرق به حیاط مركزی، از غرب به دیوار غربی قلعه (برج و باروی حسنلو)، از جنوب به راهرویی باریك و از شمال به راهی كه در گذشته از معابر دژ حسنلو بود و به دروازه غربی حسنلو می‌رسید، محدود می‌شود.
این دروازه تنها راه ورودی دژ حسنلو از غرب است. واحد ساختمانی جنوب غربی كه تالار ستون دار آن جدیدترین تالار ستون دار حسنلو به شمار می‌رود، در شمال غربی معبد دوم احداث شده است.
از گوشه جنوب غربی حیاط مركزی دری به سوی تالار ستون دار این واحد باز می‌شود. دو ردیف چهار ستونی به انضمام دو پایه ستون هایی كه در كنار دیوار قرار دارند، سقف را نگهداری می كردند.
شیوه ساخت این تالار با حذف پایه‌های ستون‌های كنار دیوار، شبیه بناهای دوره هخامنشی مخصوصاً تالارهای ستون‌دار كاخ‌های تخت جمشید است.
آثار مكشوفه از حفاری‌های باستان شناسی تپه حسنلو:
اشیای قابل توجه و ارزشمندی كه تاكنون در كاوش‌های نقاط مختلف تپه حسنلو، به ویژه از گورهای قدیمی پیرامون آن به دست آمده است، نمونه كاملی از صنایع ساكنان قدیمی این ناحیه را نشان می دهد.
این اشیاء شامل اشیای استخوانی و سنگی، اشیای نقره‌ای، اشیای سفالی، اشیای مفرغی و اشیای طلایی است. معروف‌ترین این اشیاء، جام حسنلو است.
