آتشكده اسپاخو یكی از قدیمی‌ترین بناهای تاریخی استان خراسان شمالی می‌باشد كه در ۱۰۰ كیلومتری غرب شهر بجنورد و در ۶۵ كیلومتری غرب شهر آشخانه؛ مركز شهرستان مانه وسملقان بر روی تپه ای مرتفع در دامنه جنگل های سوزی برگ ارس و در قسمت جنوبی روستای اسپاخو واقع شده است.آتشكده اسپاخو متعلق به دوره ساسانیان است. مردم محلی این آتشكده را با نام كلیسا می‌شناسند اما تاكنون هیچ گونه شواهدی مبنی بر حضور مسیحیان در این منطقه پیدا نشده است و از طرف دیگر شكل دایره‌ای محراب، آتشدان و سوراخ‌های درون سقف گنبد كه روزنه‌هایی برای خروج دود است، نشان می‌دهد كه این جایگاه آتشكده‌ای است كه زرتشتیان باستان آن را بنا كرده‌اند.
واژه اسپاخو برگرفته از واژه «هسپ» یا «اسپ» می‌باشد كه واژه‌ای پهلوی است و در گذر زمان دگرگون شده و به صورت «اسب» درآمده است و آن گونه كه برمی‌آید در این منطقه در گذشته اسب پرورش می‌دادند.معماری این بنا از تركیب گنبد و ایوان الگو گرفته است، تركیبی كه سابقه كهنی در معماری بناهای دوران تاریخی و اسلامی دارد، البته در نظریه ای دیگر معماری این بنا الگو گرفته از پای فیل مشهور به پافیلی است كه از پابرجا ترین نوع معماری محسوب می شود.
طرح این بنا تركیبی از یك ایوان با پلان چهار گوش، تالار و یك اتاق چهار گوش در قسمت شرقی است كه ایوان آن به وسیله دهلیز به اتاق قسمت شرق ایوان مرتبط است، پوشش سقف اتاق به صورت گنبدی از نوع پوشش های نیمكره ای و قابل مقایسه با گنبد چهار طاق های ساسانی است. معبد اسپاخو در حقیقت پابرجاترین اثر باستانی سده های قبل از اسلام در خراسان پهناور دیروز و استانهای خراسان شمالی، رضوی و جنوبی امروز است كه از نظر تاریخی اهمیت ویژه ای دارد.
با وجود اینكه معبد اسپاخو را به عنوان كلیسا نیز می نامند اما وجود آتشدان و حفره هایی در سقف برای خروج دود و… این احتمال را كه این معبد توسط زرتشتیان ساخته شده باشد را قوی تر می كند.
در اطراف این بنا و روستای اسپاخو بر روی تپه ای قبرستانی وجود دارد كه از نظر وضع دفن و مقبره سازی با طرز تدفین مسلمانان تفاوت كلی دارد و قبرها به صورت خانوادگی دفن شده اند كه بنا به گفته كارشناسان این شواهد حاكی از آن است كه اقوام خاصی از زرتشتیان در این منطقه وسیع زندگی می كردند و این بنای عظیم مربوط به آنها است.
شكل ورودی معبد اسپاخو اهمیت ویژه ای در معماری آن دارد، ورودی از دو قسمت طاق و پایه تشكیل شده كه طاق به شكل نیم دایره بر روی پایه ها قرار گرفته اند.
در هر یك از نماهای شمالی و جنوبی بنا ۹ طاقچه كوچك مستطیل شكل با ابعاد ۳۰ الی ۴۰ سانتیمتری در یك امتداد قرار دارد كه بخش فوقانی تمامی این طاقچه ها با دو یا سه عدد از تیرهای چوبی سخت درخت ارس پوشیده شده است. فضای داخلی بخش تالار كه با سقف گنبدی پوشیده شده مربع شكل و دارای سه ورودی از اضلاع شمالی جنوبی و شرقی است.
یكی از ویژگی‌های دارای اهمیت در معماری بنای اسپاخو، چگونگی شكل ورودی‌های آن است، این ورودی‌ها از دو بخش طاق و پایه تشكیل شده‌اند كه طاق به‌شكل یك نیم‌دایره روی دو جرز پایه قرار گرفته و قطر نیم‌دایره طاق از عرض ورودی در بخش پایه بیشتر است. در اصطلاح، این نوع شكل تركیب طاق و پایه را طاق‌های جاكلیدی‌شكل می‌نامند.
نمونه‌هایی از این نوع طاق را می شود در بناهای آتشكده تخت سلیمان، كاخ اردشیر در فیروزآباد و كاخ كسری در عراق مشاهده كرد. معماری معبد اسپاخو برگرفته از معماری بناهای مذهبی و حكومتی دوران تاریخی ایران است، اما معماری دوران ساسانی نیز در این بنا به خوبی نمایان است.
در مجموع با توجه به خصوصیات معماری و كاربرد مصالح به ویژه استفاده از سنگ های نتراشیده، تیرهای كوچك چوبی از درخت ارس، ساروج و شیوه طاق سازی و قوس های طاق ها و دیگر موارد در معبد اسپاخو می توان گفت كه این نوع شیوع معماری مربوط به اوایل دوره ساسانی و حداكثر اوایل اسلام تا عصر آل بویه است.
پابرجا بودن این معبد در طول صدها سال مدیون كار صحیح و معماری اصیل ایرانی در سده‌های قبل از اسلام است اما با وجود اینكه معبد اسپاخو ازهر نظر دارای ویژگی های خاصی است اما تاكنون نتوانسته جایگاه واقعی خود را در بین دیگر اثرهای معروف كشور پیدا كند.
در وجه تسمیه دهكده اسپاخو و معبد این روستا چنین گفته می شود كه واژه هسپ و اسپ كه نام كهن و پهلوی است به مرور زمان تبدیل به اسب شده و اسپ به‌علاوه اخو به معنی پرورش اسب است و طبق شواهد احتمالی این منطقه محل پرورش اسب بوده كه نام روستای اسپاخو نیزاز آن گرفته شده است.
بنای معبد اسپاخو در سال ۱۳۴۵توسط یك تیم باستان شناسی كه به سرپرستی دكـتر عـزت‌الله نگـهبان مشـغول بـررسی محوطه‌ها و آثار شمال خراسان بودند، شناسایی و به شماره ۱۵۷۹ در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.علاوه بر این معبد در دامنه‌ها و ارتفاعات شمالی روستای اسپاخو، دره‌های كوچك و بزرگ متعددی وجود دارند كه بیشتر آنها چشمه‌های آب شیرینی دارند كه به سمت باغ‌ها و مزارع روستا جریان دارند.
