كاروانسرای الاكی در ۲۷ كیلومتری شمال مرند٬ در سر راه جادۀ قدیم مرند به جلفا شهرستان مرند در شمال غربی تبریز، مركز استان آذربایجان شرقی قرار دارد .تاریخ بنای كاروانسرا را به سال ۷۳۱ هجری در زمان ابوسعید بهادرخان آخرین فرمانروای مقتدر ایلخانی می شناسند.این كاروانسرا یكی از باشكوه ترین بناهای زمان خود بوده و شاید هم بعنوان قلعه یا مقر حكومتی استفاده می شده است.
در روبرو و غرب كاروانسرای الاكی تپه سنگی منفرد و تقریبا هموار و بدون پرتگاهی قرار دارد در بالای تپه باقیمانده دیوارهای عظیم به ضخامت ۴ متر به چشم می خورد كه از روی هم چیدن سنگ های بدون تراش و بدون بكار بردن ملاط ایجاد شده است.اهالی این قلعه را به هلاكوی مغول نسبت می دهند ولی با توجه به عدم استفاده از ملاط های مرسوم در زمان ایلخانیان این گفته،صحیح به نظر نمی رسد و از قرائن پیداست كه این مكان می تواند به دوران قبل از اسلام(اورارتویی) منسوب شود. قدمت این كاروانسرا به دوره‌ی پیش از آمدن مغول به ایران و دوره‌ی حكومت ایلخانی می‌رسد.
سیاحان و بازرگانان در قرون مختلف و بخصوص قرن‌های دهم و یازدهم هجری قمری هرگاه از كاروانسرای هلاكو عبور كرده‌اند، در سفرنامه‌های خود به حتم اشاره‌ای به این كاروانسرا داشته‌اند. این كاروانسرای بزرگ روی بستری سنگی با سنگ‌های بسیار بزرگ قرمزرنگ بنا شده كه در عمل، سكوی زیر بنا را تشكیل می‌داده است. بنای اصلی سازه، آجری بوده است كه روی آن، تزیینات كاشیكاری با نقوش گره‌بندی استفاده شده بود.
معماری كاروانسرای الاكی
در سال های اخیر با پیگردی و لایه‌برداری، بقایای سكوی سنگی و بقایایی از سردر كه در سالهای گذشته كاملا تخریب شده بود، دوباره بازیابی شد.مرمت بنا در مرحله‌ی آناستیلوس (دوباره سوار كردن قطعات) است كه قطعات ریخته‌شده روی زمین جمع‌آوری و با انتقال به كارگاه‌های مرمت آثار، در محل اصلی نصب می‌شوند.
نام های دیگر این كاروانسرا الكی یا آلاكی و هلاكو است.این بنای زیبا بصورت مستطیل بوده و دارای ۹ بارو و یك سردر عظیم و تركیبی چشم نوازی از آجر و كاشی های فیروزه ای و سرمه ای با گره های آجری تودرتو و بدیع بوده است.تكه های كاشی به نحو زیبایی در داخل گره های آجری جاسازی شده بود.
این بنا در طول دارای چندین كتیبه بوده كه دكتر جرج مایلنر باستان شناس آمریكایی از مطالعه فنی یكی از آنها به فارسی ولی به خط كوفی نوشته شده بود یاد می كند.
مادام دیالوفوآ(فرانسوی) شبی در این كاروانسرا اقامت كرده و عكس نیز تهیه كرده است.پایه های ساختمان از قطعات بزرگ سنگ سیاه ساخته شده و دیوارها یك متر ضخامت و چهار متر ارتفاع داشته است و حاشیه بالایی آن حدود ۸۰ سانتیمتر طرح مورب پی درپی از آجر معمولی و تراش خورده ساخته شده است. طول بنا ۶۵ متر و عرض آن ۵۰ متر بوده و هنوز آثار حوضی در وسط محوطه دیده میشود.
سر در بنا تا سالهای ۱۹۴۵(حدود جنگ جهانی دوم) سالم بوده بعد از این تاریخ قسمتی تخریب شد اما ضلع جنوبی سردر تا سال ۱۳۷۰ شمسی پابرجا بود حتی این قسمت نیز می توانست زیبایی و شكوه اصلی بنا را بازبتاباند.
در این سال گویا یك تریلی و یا تراكتور موقع سر و ته كردن به پایه برخورد كرده و آنرا فرو ریخته و یا بقولی عمدا كوبیده اند.ه نظر می رسد نام این روستا و این منطقه(الاكی) ربطی به نام هلاكوخان ندارد.
چرا كه در یك سندی كه برای حل اختلافات میان خواجه غیاث الدین محمد و اولاد سلطان پیریعقوب و سایر رعایای (كهن هرزن) در زمان ابوسعید بهادرخان(نوه هلاكو) نوشته شده از این منطقه با نام(اراضی الاكی) نامبرده شده است و در آنزمان كسی جرئت نداشت نام هلاكو امپراطور ایران را الاكی یا الكی تلفظ كند و یا بنویسد.
قلعه‌ای ۳۰۰۰ هزار ساله نیز با معماری منحصر به فرد و دیوارهای عظیم و پشت بندهای مستحكم، در روستای هرزند عتیق شهرستان مرند واقع شده است كه بر خلاف قدمت دیرینه آن، به غلط بنام قلعه هولاكو معروف شده است.
