آرامگاه اردشیر یكم گوری صخره‌ای در كوه حاجی‌آباد نقش رستم است كه در بلندای ۲۶ متری از تراز زمین جای گرفته‌است. اردشیر یكم در سال ۴۶۵ پیش از میلاد به تخت نشست و پس از ۴۰ سال پادشاهی، در سال ۴۲۴ پیش از میلاد در سن ۶۰ سالگی به مرگ طبیعی درگذشت و در این آرامگاه كه در دل كوهی سنگی تراشیده بود جای گرفت. آرامگاه اردشیر یكم در فاصلهٔ ۳۷ متری سمت چپ آرامگاه داریوش بزرگ و به شكل صلیب تراشیده شده‌است. در بخش بالایی صلیب، نماد فروهر و ماه، نقش شده و در پایین آن اردشیر یكم در حالی كه دستش را به سوی فروهر و آتشدانی كه روبه‌رویش قرار دارد دراز كرده، حكاكی شده‌است. در زیرپای شاه اورنگی كه مردم سرزمین‌های گوناگون بر دوش دارند، قرار دارد.
شاهنشاهی اردشیر یكم در ۴۶۵ ق.م. با توطئه‌ها و جنگهای داخلی آغاز شد، و پس از اندك زد و خوردهائی با یونانیان و مصریان، آرامشی برقرار گشت كه به اردشیر فرصت داد در دربار خود كامرانه و پر تجمل بسر برد. در اواخر كارش جنگهای پلوینزوس میان یونانیان فرصت و فراغت بیشتری برایش پیش آورد. اردشیر یكم توانست كاخ‌های باشكوه در تخت‌جمشید و شوش برپا كند، و آنچه را كه پدرش ناتمام نهاده بود، بپایان برساند.
اتمام تالار صدستون و كاخ مركزی در تخت‌جمشید كار وی بود و یك كاخ بزرگ دیگر با پلكانی منقوش به سی هیئت هدیه‌آور در گوشه جنوب غربی تخت‌جمشید ساخته بود كه تقریباً بكلی از هم پاشیده و تا اندازه‌ای نابود شده است. اردشیر یكم سخت زیر نفوذ مادرش ملكه امیستریس بود، و در ۴۲۳ ق.م.، وقتی كه نزدیك ۶۰ سال داشت از جهان رفت؛ كالبد او را به نقش‌رستم آورده، به دخمه‌ای كه در ۳۷ متری سمت چپ آرامگاه داریوش بزرگ كنده بودند، گذاردند.
جبهه آرامگاه اردشیر یكم اساساً مثل دخمه داریوش است ولی بسیار گزند دیده و كهنه شده. از تفاوتهای مختصر این دو، یكی آنست كه در آرامگاه اردشیر پایه «آتشدان» كوتاهتر است و «فر كیانی» فقط یك حلقه، آنهم صاف و بی‌مهره، بیشتر ندارد. كلاه « آزادگان شش‌گانه» همه مویشان را می‌پوشاند و حالت حلقه ندارد.
درون آرامگاه به تقلید از آرامگاه داریوش كنده شده و سه اطاقك دارد، اما تفاوتهای عمده‌ای آشكار است. بی‌دقتی و عدم مهارت سنگتراشان چنان بوده كه دهلیز به صورت مكعب مستطیلی بی‌قواره و كم ارتفاع درآمده است ( بلندی از كف تا سقف ۴۰/۲ متر، عرض از ۹۰/۱ تا ۲۰/۲ متر و طول ۶۵/۱۰ متر)، و به هیچ وجه موازی با جبهه آرامگاه نیست، بلكه گوشه جنوب شرقیش تنها چند سانتیمتر با دیوار جبهه فاصله دارد در حالیكه گوشه شمال غربیش بسیار در كوه پیش‌رفته است. اطاقكها را هم بدون دقت و كمی كج و كوله ساخته‌اند، و در هر كدام فقط یك قبر كنده‌اند. كه از اینها، لابد آنكه روبروی در است و وضعیت آراسته‌تری دارد. برای خود اردشیر آماده شده بود، و دو تای دیگر دو تن از نزدیكترین كسانش (شاید شاهبانو داماسپیا و شاهزاده خشایارشای دوم كه اندكی پس از اردشیر جان سپرد).
علت انتساب این آرامگاه به ارشیر یكم آنست كه ریزه‌كاری و خصائص دوره خشایارشا و داریوش را ندارد، و باید پس از دخمه خشایارشا باشد، اما چون دست چپ دخمه داریوش بزرگ كنده شده، جایش بلافاصله بعد از خشایارشا می‌افتد. تاریخ تراشیدن آرامگاه اردشیر یكم را بین ۴۵۰ و ۴۳۰ تخمین می‌توان زد.
منابع:پایگاه میراث جهانی پارسه (تخت جمشید)-ویكیپدیا
