تمساح پوزه كوتاه یا گاندو از بزرگترین خزندگان كشور در ۳۸۰ هكتار مساحت در جنوب سیستان و بلوچستان و شهرستان چابهار متمركز هستند، تعداد این گونه در ایران حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ راس برآورده می شود. این تمساح دارای پوزه ای پهن، میانگین اندازه این كروكودیل در نرها ۳ متر و ماده ها ۲.۴۵ متر است. گاهی وزن آن ها به ۵۵۰ كیلو می رسد.
زندگی نامه گاندو
این تمساح در جنوب سیستان‌و‌بلوچستان زندگی می‌كند و در زبان بلوچی «گاندو» یعنی «راه رونده روی شكم» نامیده میشود. نام اصلی آن «تمساح پوزه كوتاه مردابی» و نام علمی این حیوان Crocodylus palustris است. این حیوان در مناطقی مثل روخانه‌ی «باهوكلات» و رودخانه‌ی «سرباز» و محدوده‌های آبی چابهار و سراوان به عنوان تنها نواحی زیستی گاندو در ایران، زندگی می‌كنند. این حیوان هم‌زیستی مسالمت آمیزی با مردم منطقه دارد و هر سال تعداد زیادی گردشگر را به این منطقه می‌آورد. مناطق جنوبی سیستان‌و‌بلوچستان این حیوان را نماد بركت و آبادانی می‌دانند و معتقدند كه با هجرت و مرگ این حیوان خشكسالی و قحطی روی زندگی آنها سایه خواهد انداخت. به خاطر همین باور قلبی، آنها تمام تلاش خود را برای مراقبت و بقای این حیوان به كار می‌گیرند.گاندو حیوان بسیار باهوش، زیرك و خیلی ترسو هستند برای همین به كمی سخت می‌توان آنها را بیرون از آب مشاهده كرد. این خزنده از فاصله ۵۰۰ متری صدا را از پشت سر خود می‌‌شنود و به سرعت در آب پنهان میشود. هرچند گاندوها در شرایط عادی كاملا اجتماعی هستند و در صورت نبود خطر به راحتی در كنار انسان‌ها رفت‌و‌آمد می‌كنند. برخلاف چهره وحشتناك، آنها حیوانات كاملا آرامی هستند. در طی ۱۰ سال گذشته فقط ۲ مورد حادثه مبنی بر آسیب انسانی از طرف این حیوان در ایران گزارش شده است.
این آسیب‌ها شامل حمله خفیف در حد گاز گرفتن دست و پا بوده است كه با توجه به تعداد بسیار كم این آسیب‌ها، احتمال این می‌رود تمساح در تشخیص شكار خود اشتباه كرده باشد. در كل وجود گاندو در بركه‌ها و رودخانه‌ها تهدیدی برای مردم محلی نیست به‌طوری‌كه حتی بچه‌ها در این بركه‌ها به راحتی شنا كرده و زنان به شستن ظرف و لباس مشغول هستند. گاندوها تنها گونه‌ای از تمساح‌ها هستند كه در ایران یافت می‌شوند، برای همین این حیوانات تبدیل به یك جاذبه گردشگری خاص در كشور شده‌اند. طبق آخرین سرشماری در حدود ۴۰۰ گاندو در سیستان‌و‌بلوچستان به سر می‌برند و تقریبا در هر گودال بزرگ آب كه اهالی محلی به نام «هوتك» می‌گویند، می‌توان گاندوها را پیدا كرد. البته این حیوان به جز در جنوب‌شرق ایران در كشورهای نپال، پاكستان، هند، بنگلادش، سریلانكا و بخش‌هایی از چین نیز وجود دارد كه بیشترین تعداد آن بعد از در هند و سریلانكا گزارش شده است.
ظاهر و مشخصات گاندو
گاندوها باقی‌مانده‌ای از راسته كروكودیل‌هایی هستند كه در دوره زمین‌شناسی مزوزوئیك یعنی ۲۲۵ تا ۲۶۵ میلیون سال قبل زندگی می‌كردند و از ۶۵ میلیون سال قبل به این طرف تقریبا هیچ تغییر ظاهری نداشته‌اند .توله‌های گاندو طولی برابر ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر و رنگ زیتونی و با نوارهای تیره بر روی دمشان و تمساح‌های بالغ‌تر رنگ قهوه‌ای روشن با نشان‌هایی تیره و پراكنده در طول بدنشان دارند. این تمساح‌ها در آرواره‌ی بالا ۱۹ دندان و در آرواره‌ی پایین ۱۵ دندان بزرگ و در مجموع بین ۶۶ تا ۶۸ دندان و پاهایی كوتاه دارد. گاندو گوشتخوار و از نوع شكارچی كمین‌گر است كه ماهی‌ها، پرندگان و پستانداران اطراف رودخانه‌ها، حتی سگ‌ها بیشتر وعده‌های غذایی تمساح پوزه كوتاه یا همان گاندو را تشكیل می‌دهد. در واقع بیشتر حیواناتی كه به آب‌های محل زندگی گاندو بروند، ممكن است و خوراك این تمساح شوند. گاندوها در كشور هند حتی گاهی گوزن سمبر ۲۲۵ كیلویی و گاومیش اهلی ۴۵۰ كیلویی را شكار كرده‌اند. آنها حتی در شكار با ببرهای هندی رقابت دارند و بارها بر سر شكار طعمه با این گونه درنده درگیر شده‌اند. البته همانطوری كه گفته شد این تمساح‌ها عادت انسان‌خوری ندارند و به جز مواردی محدود هیچ حمله‌‌ای علیه انسان‌ها نداشتند.
ساختمان دندان گاندو برای جویدن مناسب نیست و قدرت جویدن ندارد. شكارهای كوچك خود را می‌‌بلعد و شكارهای بزرگ را مدتی زیر آب یا آفتاب نگه می‌دارد تا گوشت آن شل شود سپس آن را تكه كرده و می خورد. برعكس دندان‌های ضعیف، شیره‌ی گوارشی آنها اسید فراوان دارد كه می‌تواند در عرض چند دقیقه هر غذایی را هضم كند. حدود نیمی از كل بدن گاندو را دم قوی این حیوان تشكیل می‌دهد و این دم مانند سكان كشتی به جلو بردن او در آب كمك می‌كند. تمساح پوزه كوتاه ایرانی از نظر اندازه یك تمساح با جثه متوسط به حساب می‌آید و می‌تواند تا طول حداكثر ۴ متر رشد كند. در طبیعت عمر گاندو بین ۴۰ تا ۶۰ سال است، كه در صورت زندگی در شرایط محافظت شده می‌تواند بیش از ۶۰ سال هم زنده بماند.
در قسمت پشت سر و در ناحیه گردن گاندو دو جفت صفحه شاخی بزرگ دیده میشود. در قسمت پاهای جلوی خود پنج انگشت و در پاهای عقبی چهار انگشت دارد. میانگین طول این كروكودیل‌ها در نرها ۳ متر و ماده‌ها ۲٫۴۵ متر و میانگین وزن آنها ۵۵۰ كیلوگرم وزن است. عموما تمساح‌های نر زودتر به بلوغ می‌رسند و جثه‌ی بزرگ‌تری نسبت به تمساح ماده دارد. بزرگترین گاندو مشاهده شده در ایران ۳٫۶ متر طول دارد كه در جایی به نام «كافه یوسف» در نزدیكی منطقه‌ی «گرم بیت» دیده شده است.
وجود پرده‌ای در بدن این تمساح راه ورود آب به معده را می‌بنند حتی زمانی كه دهان حیوان باز است هیچ آبی وارد معده‌اش نمی‌شود. با توجه به تحرك پایین و خونسرد بودن مصرف غذایی گاندوی بالغ به‌طور متوسط روزانه تنها ۱٫۵ تا ۲ كیلوگرم گوشت است. یك پرده عرضی داخل چشم تمساح وجود دارد كه برای حضور در زیر آب مفید است. این پرده عرضی به عنوان پلك سوم تمساح به حساب می‌آید. در سوراخ بینی گاندو ماهیچه‌ای وجود دارد كه از بینی زیر آب محافظت می‌كند. گوش گاندو به صورت شكاف باریك در عقب چشم واقع شده و پوسته‌ای متحرك جهت محافظت در زیر آب دارد.
گاندو قوی‌ترین پا را در میان همه تمساح‌ها دارد. این ویژگی به خاطر آن است كه نسبت به سایر تمساح‌ها بیشترین راهپیمایی روی زمین را دارد. این ویژگی یك تغییر تكاملی است، زیرا منابع آبی كم و پراكنده، گاندو را مجبور كرده كه برای دستیابی به منابع آبی جدید مسیرهای خشكی را طی كنند و چون بیشترین تكیه برای راه رفتن بر روی پای عقبی است، پای عقبی آنها قوی‌تر است. جالب است بدانید كه اگر دندان این تمساح بشكند، دندان جدیدی جایگزین آن میشود. این گونه دارای اندام‌های حسی پوستی است كه به فشار آب حساس است. اگر یك ماهی از كنارشان حركت كند، از طریق فشار آب متوجه حضور آن میشود. این اندام حسی در همه جای بدن گاندوها وجود دارد.
از رفتارهای جالب این حیوان حفر كانال‌های عمیق در كنار رودخانه‌ها و ساخت آب‌گیرهایی برای محل زندگی خود و فرار از گرما است. گاندوها كانال‌هایی را حفر می‌كنند كه چندین متر عمق دارد و طول آنها تا ۱۵ متر می‌رسد كه یك یا دو تمساح در آنها وجود دارد. این كانا‌ها پناهگاهی برای زندگی و استراحت این حیوان در ساعت‌های گرم روز است كه از تبخیر آب جلوگیری كرده و با ذخیره آب در كانال‌ها به حفظ آب بركه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌های گرم یا زمان خشكسالی كمك می‌كند. به همین دلیل مردم بلوچ‌ها علاقه زیادی به باور دارند كه گاندو باعث خیر و بركت است و درباره این حیوان می‌گویند «هر جا گاندو باشد، آب فراوان است». فصل جفت‌گیری تمساح پوزه كوتاه یا گاندو در اسفند ماه است، این حیوان بعد از جفت‌گیری تا اردیبهشت ماه حدود ۲۵ الی ۳۰ تخم می‌گذارد كه تخم‌ها در خرداد و تیر تبدیل به نوزاد می‌شوند، هرچند تنها ۶۰ درصد از تخم‌ها تبدیل به نوزاد میشود.
نوزادها در حین تولد طولی برابر ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر دارن و از حشرات، دوزیستان كوچك و بچه‌ماهی‌ها تغدیه می‌كنند. نوزاد گاندو تا زمان بالغ شدن بسیار حساس هستند در حدی در مقابل بی‌آبی و گرمای شدید تلف می‌شوند. همچنین این نوزادها در معرض خطر شكار توسط حیوانات دیگری مثل پرندگان شكاری، مرغان ماهی‌خوار، بزمجه، سگ، روباه و شغال قرار دارند. جالب است بدانید تنها ۵ الی ۱۰ درصد از نوزادهای متولد شده گاندو به سن بلوغ یعنی ۵ تا ۱۰ سالگی می‌رسند. برای ارزیابی سلامت گاندو، قطر دم آنها شاخص محسوب میشود. دم تمساح ذخیره چربی است كه هرچقدر قطورتر باشد نشانه سلامت بیشتر گونه جانوری است، البته در دوران نوزادی گاندو، امكان قطع شدن دم آن وجود دارد كه در حالت طبیعی منجر به مرگ این حیوان نمی‌شود.
گاندوها در آب‌های شیرین زندگی می‌كنند و تا به حال گزارشی مبنی بر زندگی آنها در آب‌شور به دست نیامده است. برای همین به جهت دیدین این حیوانات باید به حوزه‌‌های آب شیرینی منطقه بلوچستان در استان سیستان‌و‌بلوچستان سفر كرد. برای دیدن گونه‌های اهلی‌تر گاندو باید وارد جاده سرباز به چابهار شد. بعد از گذشت ۲۰ كیلومتری از جاده جكیگور به سمت چابهار در روستای «درگس» می‌توان این حیوانات زیبا را در ایستگاه «ریكوكش» دید. این ایستگاه در سال ۱۳۸۹ به منظور حفاظت از گاندوها در مقابل تهدیدات خشكسالی در وسعتی برابر با ۱۰ هكتار تاسیس شد. در حال حاضر حدود ۳۰ تمساح پوزه كوتاه در این ایستگاه زندگی می‌كنند. همچنین در منطقه‌ی حفاظت شده‌ی روستای «باهوكلات» این تمساح‌ها تحت حفاظت هستند برای همین به راحتی می‌توان آنها را دید. در واقع تمامی زیستگاه گاندوها از سال ۱۳۴۹ جز مناطق حفاظت شده در آمده‌اند و از سال ۱۳۶۱ منطقه باكوهلات به اسم این تمساح یعنی گاندو تغییر نام داده است. تنها روستای باهوكلات با نام قدیمی آن خوانده میشود و این روستا از همان سال تغییر نام به منطقه‌ای حفاظت شده برای گاندوها تبدیل شده است.
گاندو تنها گونه‌ای از تمساح است كه به طور طبیعی و آزاد در ایران زندگی می‌كند
اگر تمایل دارید كه این تمساح‌های پوزه كوتاه را در محل واقعی زندگیشان ببینید، باید سری به رودخانه سرباز و بركه‌ها اطراف آن بزنید. این بركه‌ها از یك كیلومتری شمال شهر سرباز شروع شده و تا كناره‌های سد پیشین ادامه دارد. بیشترین تراكم گاندو در كنار سد است. از مهم‌ترین مراكز تجمع گاندوها در كنار رودخانه سرباز می‌توان به بركه فیروزآباد، بركه آزادی، بركه درگس، بركه كهیر برز، بركه هوت كت، بركه شیر‌گواز، بركه باهوكلات، بركه پیر سهراب، بركه زیر سد پیشین، بركه جنگل، بركه پلنگی و بركه دریاچه سد پیشین اشاره كرد.
یك نكته قابل توجه درباره این تمساح‌ها وجود دارد و آن هم این است كه دیدن آنها در شب بسیار راحت‌تر از روز است. ساختمان چشم در این تمساح‌ها به شكلی است كه تابش نور شدید به آن بازتابی براق و واضح به رنگ قرمز بوجود می‌آورد و همین دلیل دیدن آنها در شب كه تاریكی و سكوت باعث كاهش ترس تمساح و حضورش روی خشكی میشود، دیدن و تشخیص آنها را آسان‌تر می‌كند. جالب است بدانید به خاطر در خطر بودن نسل گاندوها، آسیب زدن یا شكار آنها جریمه سنگین ۲۰ میلیون تومانی برای هر گاندو را در پی خواهد. در هر صورت لذت دیدن این حیوان خاص و كم‌یاب در حدی است كه اگر روزی به شهر زیبای چابهار رفتید حتما به محل زندگی این حیوان به ویژه در روستای باهوكلات سری بزنید تا تجربه‌ای فراموش نشدنی را كسب كنید.
گاندو و خطر انقراض
در طول سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۳ به دلیل بحران خشكسالی بسیاری از گاندوها جان خود را از دست دادند. خشك شدن بركه‌ها و آبگیرها منجر به مرگ تعدادی از این جانوران ارزشمند شد به طوری كه ماموران محیط‌زیست مجبور به انتقال تعدادی از این تمساح‌ها به مكان مناسب‌تری برای زندگی شدند. استان سیستان‌و‌بلوچستان به طور متوسط هر ۳۰ سال یك‌بار دوره‌های خشكسالی را پشت سر گذاشته است. بروز یك دوره طولانی خشكسالی ۶ ساله از سال ۱۳۷۹ در زیستگاه‌های منطقه و خشك شدن بخش‌های زیادی از رودخانه سرباز و باهوكلات نسل این گونه كم‌یاب در ایران را در معرض انقراض گذاشته است. این گونه جانوری از لحاظ ارزش و به خاطر تعداد كمشان در آخرین طبقه‌بندی جانوران دنیا در سال ۲۰۰۵ جزو گونه‌های آسیب‌پذیر دسته‌بندی شدند. در كل دنیا تنها ۲۴۰۰ عدد از تمساح‌های پوزه كوتاه باقی مانده‌اند.
از دلایل دیگر انقراض آنها می‌توان به بروز سیلاب‌های سنگین در محل زندگی آنها و خورده شدن نوزادان گاندو توسط تمساح‌های بالغ‌تر اشاره كرد. همچنین تغییر در تركیب آب‌شیرین رودخانه‌ی سرباز به خاطر نشت انواع آلودگی‌های شیمیایی مثل آفت‌كش‌ها، علف‌كش‌ها، قارچ‌كش‌ها، روغن موتور یا مواد شوینده هم بر آینده این تمساح‌ها تاثیر منفی گذاشته است. همچنین برخی از گاندوها در حین رد شدن از جاده‌ها به خاطر برخورد با خودروها كشته میشود هرچند تعداد این حوادث تاثیر زیای آمار كلی مرگ‌و‌میر گاندوها ندارد.
