وقتی به شهر یزد سفر میكنید، در این شهر باغ های متعددی را میتوانید مشاهده كنید كه یكی از قدیمی ترین این باغ ها كه در شهر یزد بسیار شهرت دارد، باغ دولت آباد است. باغ دولت آباد یزد كه یادگاری است از دوره‌های افشاریه و زندیه در دل شهر یزد، در سال ۱۱۶۰ هجری قمری توسط خان بزرگ شهر یزد كه محمدتقی خان بافقی نام داشت و وی سرسلسله خاندان خوانین یزد بود، ساخته شد.
مرحوم محمدتقی خان ابتدا قناتی به طول ۶۵ كیلومتر احداث نمود و آب را از مهریز به یزد و محل كنونی باغ دولت آباد رساند و سپس مجموعه حكومتی (دارالحكومه) خود را بنا كرد. این باغ كه حدوداً ۲۶۰ سال قدمت دارد، محل اقامت شاهرخ میرزا و كریم خان زند، حاكمان وقت و معاصر این شهر بوده است. باغ دولت آباد یزد هم اكنون تحت نظارت و مدیریت اداره كل میراث فرهنگی یزد میباشد و توسط این ارگان دولتی اداره میشود.
باغ دولت آباد با مساحتی درحدود ۷۰/۰۰۰ مترمربع شامل بخش های مختلفی همچون ساختمان هشتی، بزرگترین بادگیر جهان، عمارت سردر، عمارت بهشت آئین، عمارت تهرانی، تالار آینه، آب انبار دو دهانه و همچنین باغ ناصر است كه این باغ را به یكی از زیباترین باغ های قدیمی ایران مبدل ساخته است.
در بخش فضای سبز باغ نیز انواع درختان میوه همچون انگور، كاج، سرو، توت، بیدمجنون، ارغوان و همچنین گل های زینتی همانند گل های محمدی، گل سرخ، نسترن و یاس دیده میشود كه باعث زیباتر شدن این باغ تاریخی گشته است.
مجموعه باغ دولت آباد در اسفند ۱۳۴۶ به شماره ۷۷۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در ساخت ساختمان های باغ دولت آباد، از مصالحی همچون سنگ مرمر استفاده شده است كه تمامی سنگ های مرمر به كار رفته در این باغ، از شهر مراغه در شمال غربی ایران تامین شده است. باغ دولت آباد دارای دو نوع عمارت میباشد كه به عمارت بیرونی و عمارت اندرونی شهرت دارد.
عمارت بیرونی یا جلوخان كه در شرق این باغ واقع شده است شامل ساختمان های تالار آینه، عمارت تهرانی، ساختمان سردر اصلی، دو بازارچه، دو برج دیدبانی، آب انبار عمومی و دیوانخانه میباشد و عمارت اندرونی نیز كه در غرب این باغ قرار دارد شامل ساختمان های هشتی (بادگیر تابستانه) بهشت آئین (زمستانه) حرمخانه (حرمسرا) مطبخ (آشپزخانه) اتاقهای خدمه، اصطبل های تابستانه و زمستانه، درشكه خانه و یك برج دیده بانی و آب انبار خصوصی است. بخش اندرونی محل سكونت حاكم بوده است.
بادگیر باغ دولت آباد كه به شكل منشوری ساخته شده است با ارتفاع ۳۳ متر و ۸۰ سانتیمتر مرتفع ترین بادگیر خشتی جهان میباشد كه تا به حال در ایران و جهان شناخته شده است.
روشنایی باغ در شب توسط لامپ‌هایی كه در داخل فانوس قرار داده شده است و به فواصل معین در اطراف عمارت قرار گرفته‌اند، تامین میشود كه منظره چشم نوازی را در دل شب برای گردشگرانی كه به این باغ تاریخی سفر كرده اند، به وجود می آورد.
باغ دولت آباد از باغ‌های قدیمی شهر یزد در كشور ایران است و یكی ازبلندترین بادگیرهای خشتی جهان با ارتفاع ۳۳ متر و ۸۰ سانتیمتر در این مكان ساخته شده است. محمد تقی خان مشهور به خان بزرگ ( ۱۲۰۲-۱۲۱۳ ق ) كه سر سلسله خانهای یزد در زمان زندیه بود ابتدا قناتی با نام دولت آباد به وجود آورد و پس از آن عمارت باغ دولت آباد را در امتداد آن احداث كرد . این ساختمان محل اقامت این حاكم مقتدر نیز بود . این بنا مجموعه ای از چندین عمارت شامل : هشتی و بادگیر – بهشت آیین – تالار آیینه – سر در اصلی و سر در جنوبی است .
فضای سبز این باغ شامل : درختان كاج – سرو – گل سرخ محمدی – درختان میوه به خصوص انگور و انار است . چشم گیرترین ویژگی این بنا بادگیر ۸/۳۳ متری آن است كه بلندترین بادگیر جهان محسوب می شود .
این مجموعه یادگاری است از دوره‌های افشاریه و زندیه كه شامل عمارت سردر، ساختمان هشتی و بادگیر، عمارت بهشت‌آئین و تالار آینه، عمارت تهرانی، آب‌انبار دو دهانه و باغ ناصر است. فضای سبز باغ، درختان میوه مانند انگور و سرو و كاج داشته و همچنین گل‌های محمدی و سرخ نیز در باغ دیده می‌شوند.
مجموعه ساختمان های دولت آباد هر یك دارای مشخصات معماری و جلوه های اصیلی از كاربرد فضا های مورد نیاز در آن زمان است. “عمارت هشتی” كه در انتهای محور اصلی باغ و متصل به دیوار جنوبی است در واقع كوشك اصلی باغ محسوب می شود و به سبب وجود بادگیر مرتفع آن شهرت خاصی دارد. این بادگیر با ۳۳ متر و ۸۰ سانتی مترارتفاع، بلندترین بادگیر موجود در ایران است. عمارت هشتی دارای سه اتاق بزرگ و حوضخانه ای (با حوض یكپارچه مرمرین) در وسط می باشد. طرح آن شبیه سایر كوشك های ایرانی است و طبقه فوقانی یك تالار و صفه و منظر دارد».
گردش آب در باغ دولت آباد :
آب در باغ دولت آباد بیش از هر باغ ایرانی دیگری به نمایش گذاشته شده است و در تمام سطوح آن جریان دارد. در این باغ شاهد فرو رفتن آب و فوران مجدد آن در قسمت های مختلف هستیم كه با استفاده از قوانین معماری میسر شده است.
به طور كلی می توان بخش های زیر را برای جریان آب در باغ دولت آباد در نظر گرفت:
مسیر نمایان حركت آب
مسیر پنهان حركت آب
حوض و آبنما
زیر بادگیرِ عمارت هشتی، نخستین جایی است كه آب دیده می شود و در یك حوض مرمری می جوشد و بالا می آید. سپس با طی مسیری به حوضی در میان عمارت می رسد و از آنجا راهش را به سوی سه حوض مستطیل شكل در سه شاه نشین باغ ادامه می دهد. آب برای طی كردن ادامه مسیرش به مقابل ارسی اتاق ها می رسد و در سه سینه كبكی جریان می یابد. سینه كبكی یكی از فنون هوشمندانه معماری ایرانی در باغ هاست و به استفاده از سنگ های تراش دار در كف جوی برای نمایان شدن موج آب اطلاق می شود. سینه كبكی های باغ دولت آباد از سنگ مرمر است و به شكلی تراشیده شده اند كه موج ایجاد كنند و حجم آب را بیش از واقعیت آن نشان دهند.
باغ دولت آباد كجاست؟
درب اصلی این باغ در خیابان شهید رجایی شهر یزد قرار دارد و درب دیگری كه در بلوار دولت آباد قرار دارد، ورودی برای عموم ندارد و تقریباً در دست مرمت و بازسازی است و به همین علت تردد از درب اصلی باغ صورت می‌گیرد.
آدرس: یزد، بلوار دولت آباد، خیابان شهید رجایی
تلفن: ۰۳۵۳۶۲۷۰۷۸۱
ساعت بازدید: ۸ الی ۲۳
قدمت باغ دولت آباد
در كتاب یادگارهای یزد، نوشته ایرج افشار آمده است:
مطالعه تاریخ قدیم یزد نشان می‌دهد كه باغ‌های مهم و بزرگ و زیبا از قدیم‌ترین ایام در آنجا ساخته می‌شده و ذكر بسیاری از آن‌ها در آن كتب موجود است. از جمله در تاریخ جدید یزد از سی باغ نام برده شده است. ولی دیگر اثری از هیچ‌كدام از آن‌ها اكنون بر جای نیست.
باغ دولت آباد یزد از نمونه باغ‌های بزرگ ایران است كه در سال ۱۱۶۰ هجری قمری در دوره زندیه بنا شده است. این باغ بزرگ یكی از بنیادها و آبادانی‌های محمدتقی خان مشهور به خان بزرگ، سرسلسله خاندان خوانین یزد و مرد مقتدر آن عهد و معاصر با شاهرخ میرزا و كریم‌خان زند بوده است. است. وی ابتدا قناتی با نام دولت آباد ایجاد كرد و سپس از آب آن قنات، باغ دولت آباد را به وجود آورد.
وسعت باغ دولت آباد
باغ دولت آباد یكی از زیباترین باغ‌های ایران به شمار می‌رود كه در وسعتی در حدود ۶/۴ هكتار احداث شده است. در زمان محمدتقی‌خان، باغ از سمت شمال به خیابانی می‌رسید كه درختان بسیاری داشت؛ به طوری‌كه این درختان، مانع دید از خارج به داخل باغ می‌شدند. به این سبب این خیابان را هزار درخت نیز می‌گفتند كه عرض چهار تا پنج متر و طولی بیش از ۲۰ كیلومتر داشت و به‌سمت رحیم آباد می‌رفت. در سمت شرق باغ نیز خیابانی به طول هشت كیلومتر قرار داشت و از سمت غرب باغ به مسیل رودخانه‌ی خشك محدود می‌شد. در این زمان باغ خارج از حصار شهر یزد قرار داشت.
قنات باغ دولت آباد
قنات تاریخی عظیم و مهم دولت آباد دارای قدمتی بیش از دویست سال است كه از احداث پنج رشته قنات تشكیل شده است. این قنات نقشی اساسی در موجودیت بخشی به باغ دولت آباد دارد، به طول تقریبی ۶۰ كیلومتر یكی از مهم‌ترین و طولانی‌ترین قنات‌های شهر یزد است. قنات از ارتفاعات مهریز سرچشمه می‌گرفت و پس از مشروب كردن بخشی از اراضی مهریز و به كار انداختن چند آسیاب آبی به یزد می‌رسید و همه باغ دولت آباد را سیراب می‌كرد و پس از آن به طرف اراضی اطراف باغ جاری می‌شد و زمینهای كشاورزی را سیراب می‌كرد.
معماری باغ دولت آباد
بادگیر باغ، بلندترین بادگیر جهان
آنچه این باغ را در میان باغ‌های ایرانی شاخص نشان می‌دهد، بادگیر مرتفع آن است كه با بیش از ۳۳/۸ متر بلندترین بادگیر جهان شناخته شده است. از دیگر خصوصیات این بادگیر، هشت‌ضلعی بودن آن است كه باعث میشود باد در هر جهت بوزد و به‌راحتی و به‌سرعت به قسمت زیرین هدایت شود. از سوی دیگر در زیر این بادگیر حوضی قرار دارد به‌طوری كه با وزیدن باد به سطح آب حوض، هوای خنكی را داخل بنا ایجاد می‌كند. دراین ساختمان با تلفیق باد و آب كه درحوض‌های داخل ساختمان در جریان است، هوای خنك از زیر بادگیر به قسمت شاه‌نشین و تالارها انتقال پیدا می‌كند. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته میشود.
هندسه باغ دولت آباد
هندسه باغ بسیار دقیق بوده و سطح باغ را به دو بخش مستطیلی شكل عمود بر هم (باغ بیرونی و باغ اندرونی) تفكیك كرده است. محور تقارن مستطیل بزرگ‌تر، محور اصلی باغ اندرونی است كه آب‌نمای بزرگ باغ به ابعاد ۱۹۴ در ۱۲ متر بر این محور منطبق است. در واقع این محور، همان محوری است كه عمارت سردر را به عمارت هشتی متصل می‌كند. معمار باغ با كاشت درخت در دو جانب محور اصلی، علاوه بر اینكه سبب تمركز دید به سوی عمارت‌های اصلی باغ میشود، موجب عدم محدودیت دید از سوی هر یك از عمارات به‌سمت منظره باغ نیز هست و بر اتصال بصری بین دو عمارت تأكید می‌كند. وجود چشم‌انداز اصلی به‌شكل مستقیم و كشیده در محور طولی باغ روبه‌روی كوشك و كاشتن درختان بلند در دو طرف آن نقشی اساسی در ایجاد پرسپكتیوی دارد كه باغ را طولانی‌تر نشان می‌دهد. آبنما كه دقیقا بر محور تقارن باغ اندرونی منطبق است، سطح باغ را به دو كرت مستطیلی متقارن تقسیم می‌كند. در باغ اندرونی قسمت عمده باغ كرت‌بندی شده است. تناسبات كرت‌بندی‌ها از تناسبات دو باغ مستطیل شكل تبعیت می‌كنند.
محور تقارن مستطیل كوچك‌تر كه همان باغ بهشت‌آیین است بر محور اصلی باغ عمود است. مستطیل باغ بهشت آیین توسط یك حوض مستطیلی بزرگ كه عمود بر محور تقارن مستطیل است به دو قسمت مربع شكل تقسیم میشود كه در واقع كرت‌های اصلی باغ بهشت آیین همین مربع‌ها هستند.
تقارن یكی از اصول معماری ایرانی به شمار می‌رود بطوریكه در معماری سنتی ایران در تمامی بناها به اشكال مختلف از آن استفاده شده است. در باغ ایرانی نیز از این اصل بسیار استفاده شده است. كوشك به‌عنوان اصلی‌ترین بنای باغ ایرانی روی محور تقارن باغ قرار می‌گیرد. اوج این تقارن را می‌توان در محور اصلی باغ دید یعنی جایی كه حتی گل‌ها و درختان نیز قرینه كاشته می‌شوند. نكته قابل تأمل در هندسه باغ دولت آباد، عدم تطابق محور باغ اندرونی بر محور باغ بیرونی است بطوریكه امتداد محور طولی باغ اندرونی، نسبت به مركز تقارن باغ بیرونی انحراف دارد. در بررسی علت این مسئله به نظر می‌رسد كه با توجه به زمان شكل‌گیری دو باغ كه بنا بر منابع تاریخی موجود، هر دو باغ در یك زمان یا با فاصله زمانی اندك از یكدیگر ساخته شده‌اند، این عدم تطابق می‌تواند زمینهای برای گام‌های بعدی تحقیق در زمینه هندسه باغ دولت آباد باشد كه مستلزم تحقیقات میدانی و جست‌و‌جو در منابع تاریخی مرتبط است. البته فرض مطرح‌شده با در نظر گرفتن پلان‌های قدیمی‌تر باغ مطرح میشود زیرا در دهه ۱۳۷۰ با ساخت خیابان بزرگی در شمال باغ، قسمت اعظمی از باغ بهشت آیین تخریب شده و از زمین آن برای ساخت بلوار استفاده شد.
طرح باغ دولت آباد
طرح باغ دولت آباد یكی از اصیل‌ترین و بدیع‌ترین طرح‌های باغ رسمی ایرانی است. سطح باغ به دو بخش با محیط مستطیلی با ابعاد ۱۱۶ در ۲۷۴ متر و ۱۰۴ در ۲۷۸ متر تقسیم میشود كه به صورت عمود برهم قرارگرفته‌اند. محور تقارن مستطیل بزرگ‌تر -محور اصلی باغ- در راستای شمال غربی-جنوب غربی با زاویه ۳۰ درجه نسبت به محور غربی-شرقی قرار می‌گیرد. محیط مستطیل بزرگ‌تر (آنچه اكنون عموم به‌عنوان باغ دولت آباد می‌شناسند)، باغ اندرونی را شكل می‌داد كه در واقع باغ خصوصی و اقامتگاه خانواده بوده است. محیط مستطیل كوچك‌تر كه در سمت شمال قرار دارد، محدوده باغ بیرونی را مشخص می‌كند. این باغ كه باغ «بهشت‌آیین» نامیده میشود، محل برگزاری تشریفات حكومتی و مراسم ورزشی بوده است.
بناهای باغ دولت آباد
پیدایش مجموعه عمارات باغ دولت آباد پس از احداث و احیای رشته‌های قناتی است كه با همین نام شكل‌گرفته و پس از رونق باغ‌های پیرامون، بناهایی شامل: عمارت سردر، عمارت بهشت آیین، تالار آیینه، عمارت تهرانی، عمارت هشتی یا عمارت بادگیر، عمارت سردر شمالی (مربوط به باغ بهشت آیین)، تالار طنبی، برج دیده‌بانی و آب‌انبار احداث شده است. همچنین اصطبلی بزرگ با شترخانه و غلام‌خانه در غرب باغ و در كنار رودخانه خشك قرار دارد. فضای سبز باغ، درختان میوه مانند انگور و سرو و كاج داشته و همچنین گل‌های محمدی و سرخ نیز در باغ دیده می‌شوند.
مجموعه ساختمان‌های دولت آباد هر یك دارای مشخصات معماری و جلوه‌های اصیلی از كاربرد فضاهای مورد نیاز در آن زمان است. در ادامه با سه بنای اصلی این باغ آشنا می‌شوید:
عمارت هشتی: كه در انتهای محور اصلی باغ و متصل به دیوار جنوبی است، در واقع كوشك اصلی باغ محسوب میشود و به سبب وجود بادگیر مرتفع آن شهرت خاصی دارد. عمارت هشتی دارای سه اتاق بزرگ و حوض‌خانه‌ای (با حوض یكپارچه مرمرین) در وسط است. طرح آن شبیه سایر كوشك‌های ایرانی است و طبقه فوقانی یك تالار و صفه و منظر دارد.
عمارت طنبی: در سمت غرب عمارت هشتی، عمارت طَنَبی بزرگ و مجللی قرار دارد كه دارای بادگیری مربع شكل و رو به باغ است. در دو طرف تالار طنبی، تالارها، صفه‌ها و شبستان‌هایی در یك طبقه جای دارند كه در و روزن‌های آن‌ها به طنبی باز میشود. در زیر طنبی، زیرزمینی ژرف كنده‌اند كه با دو پله راست به باغ می‌پیوندد و از طرف جنوب با راهرویی به محوطه زیر بادگیر ارتباط دارد.
عمارت سردر: بین باغ اندرونی و بیرونی، اصلی‌ترین عمارت باغ بهشت آیین به شمار می‌آید كه دوطبقه است و زیر خان آن از یك سردر، هشتی و یك اتاق بزرگ (رو به شرق) و چند اتاق كوچك (رو به شمال و جنوب) و چند راهرو تشكیل‌شده است.
علاوه بر این بناهای اصلی، ابنیه فرعی و خدماتی در ضلع شرقی باغ شامل آبدارخانه، شربت‌خانه، آشپزخانه و تأسیسات چاه و منبع آب با گاورو وجود دارد كه در مواقع كم‌آبی برای پركردن حوض‌های متعدد باغ از آن استفاده می‌شده است.
گونه شناسی باغ دولت آباد
دولت آباد از دیدگاه گونه‌شناسی عملكردی، باغ سكونتگاهی- حكومتی است. به‌نحوی‌كه باغ بیرونی محل انجام تشریفات حكومتی، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بوده است و باغ اندرونی، بخش خصوصی و اقامتگاهی مجموعه به شمار می‌رفته است. در باغ‌های سكونتگاهی- حكومتی، عرصه اندرونی را از سایر عرصه‌ها كاملا متمایز می‌كردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین می‌كردند.
از دیدگاه گونه‌شناسی كالبدی نیز، دولت آباد از نوع باغ-حیاط به شمار می‌رود زیرا ساختمان‌ها و عمارات آن مانند نارنجستان قوام و باغ هفت‌تنان در شیراز در اطراف باغ قرار می‌گیرند.
نظام آبیاری باغ دولت آباد
منبع اصلی تأمین آب باغ، قنات دولت آباد است. علاوه بر قنات، برای مواقع خشك‌سالی و برای سیراب‌كردن باغ و پركردن حوض‌های متعدد آن، یك چاه و منبع آب با گورو (آنچه امروز گاورو نامیده میشود) در ضلع شرقی باغ و در كنار ابنیه خدماتی احداث‌شده بود. همچنین در مواقع اضطراری از آب ذخیره شده در آب‌انبار باغ نیز استفاده می‌كردند.
در باغ دولت آباد، آب به تمامی به نمایش گذاشته میشود. معمار با بازی وصف‌ناپذیری، بارها آب را به درون زمین برده و بیرون آورده است، بطوریكه آب در تمام سطح باغ حضور دارد. آب ابتدا در زیر بادگیر عمارت هشتی و در یك حوض یكپارچه مرمرین دیده میشود كه در آن می‌جوشد و بالا می‌آید، سپس به حوضی در وسط این عمارت وارد میشود و از آن به سه حوض كشیده مستطیل شكل در سه شاه‌نشین سرازیر میشود. در مقابل ارسی اتاق‌ها، سه سینه كبكی وجود دارد كه از سنگ مرمر است و آن را به شكلی تراشیده‌اند تا موج ایجاد كند و حجم آب را بیشتر از واقعیت نشان دهد.
آب از هر سینه كبكی، وارد یك حوض كوچك میشود كه حوض كلگی نام دارد و از آنجا در آب‌نمای بزرگ باغ جاری میشود. این آبنما دقیقا بر محور اصلی باغ قرار گرفته و ابعاد آن متناسب با ارتفاع بادگیر عمارت هشتی است بطوریكه تصویر این عمارت را به‌گونه‌ای كامل در آب منعكس می‌كند. بعد از آن آب از زیر عمارت سردر، وارد باغ بهشت‌آیین میشود و به یك استخر ۱۲ ضلعی بزرگ كه در شمال عمارت قرار دارد، می‌ریزد و از آنجا به‌سمت سه استخر مستطیل شكل در سه جانب دیگر سرازیر میشود. سپس آب از این استخرها به‌سوی خیابان‌ها و آبادی‌ها جاری شده و به مصرف كشت و زرع می‌رسد. در واقع معمار تنها به عبور آب از لایه‌های زیرین زمین و سیراب كردن درختان قناعت نمی‌كرد، بلكه آب گوارا را به روی زمین می‌آورد و به نمایش می‌گذاشت تا روح ساكنان كویر را نیز سیراب كند.
ساعت و روز بازدید
برای بازدید از باغ دولت آباد و لذت بردن از زیبایی‌ها و فضای دلنشین آن میتوانید همه‌روزه از ساعت ۷:۰۰ صبح تا ۲۲:۳۰ (به‌جز روز عاشورا) به این مكان مراجعه كنید. هزینه بلیط گردشگران ایرانی ۵۰,۰۰۰ ریال و هزینه بلیط گردشگران خارجی ۲۰۰,۰۰۰ ریال است.
پرسش‌های متداول
باغ دولت آباد كجاست؟
باغ دولت آباد از جاهای دیدنی یزد است كه در خیابان شهید رجایی در محله چهار منار داخل كوچه فردوسی یا حسینیه فردوس قرار دارد.
مهم‌ترین ویژگی باغ دولت آباد چیست؟
بادگیر باغ است كه به‌عنوان بلندترین بادگیر جهان شناخته میشود.
بلیط بازدید از باغ دولت آباد چقدر است؟
هزینه بلیط گردشگران ایرانی در سال ۱۴۰۱ برابر با ۵۰,۰۰۰ ریال و هزینه بلیط گردشگران خارجی ۲۰۰,۰۰۰ ریال است.
ساعت بازدید از باغ دولت آباد چه زمانی است؟
همه‌روزه از ساعت ۷:۰۰ تا ۲۲:۳۰ (به‌جز روز عاشورا) امكان بازدید از باغ دولت آباد وجود دارد.
