مسجد جامع سراب: اثری تاریخی با محراب ۵۰۰ ساله در آذربایجان و معماری زیبا از آثار ارزشمند استان آذربایجان غربی به حساب می‌آید.مسجد جامع، در معماری دوره اسلامی ایران، به مسجدی گفته می‌شد كه در هر شهر برای اجتماع مردم توسط حاكمان تأسیس می‌شد و نمازهای گروهی مهم مانند نماز جمعه و نماز عید در آن اقامه می‌شد، به همین علت در مقیاس بزرگ‌تر ساخته شده است. در ایران به مسجد جامع، مسجد جمعه و مسجد آدینه هم گفته می‌شود. می‌توان گفت كه تقریبا تمام شهرهای ایران، مسجدی با نام مسجد جامع دارند. مطابق تحقیقات انجام شده توسط باستان‌شناسان اكثر مساجد جامع ساخته شده در ایران بعد از اسلام، روی باقی‌مانده‌های آتشكده‌های باستانی كه قبل از ورود اسلام به ایران محل نیایش و عبادت زرتشتیان بوده‌اند، شكل گرفته‌اند.
مسجد جامع سراب یكی از مسجد جامع‌های ایران است كه از قرن نهم هجری برجای مانده و در استان آذربایجان شرقی است. این مسجد بدون گلدسته و مناره ساخته شده و از یك شبستان بزرگ و یك حیاط كوچك در سمت غربی و دو در ورودی تشكیل شده است. در ورودی شرقی دارای كتیبه‌ای مرمرین است كه با خط نسخ متداول دوره گوركانیان و تركمانان آققویونلو و هم‌عصر سلطنت ابوالنصر اوزون حسن آققویونلو است. در ورودی با ۱۰ پله به صحن شبستان مربوط می‌شود و در بدنه آن دیوار جنوبی پلكان، سنگ مرمر كوچكی كار گذاشته شده و بر آن عبارت «الشفاء فی‌الیوم بنت‌الیاس» حجاری شده است. مسجد جامع سراب در سال ۸۵۷ هجری قمری ساخته شده است و در دسته مساجد بدون گلدسته و مناره به حساب می‌آید.
مسجد جامع سراب دارای یك شبستان بزرگ، یك صحن كوچك و دو در ورودی است و ۳ محراب دارد كه ۲ محراب آن دارای تزئینات بسیار ساده گچی بوده و محراب سوم محرابی بسیار نفیس از كاشی لعابدار و زرین‌فام بوده است. شبستان مسجد مجموعه‌ای است از ۶۰ گنبد كه همه آن‌ها (به استثنای ردیف چهارم از شرق) مستقیما روی طاق جناقی و ستون‌ها ساخته شده‌اند. ارتفاع متوسط این گنبدها از كف شبستان، درحدود ۴٫۵ متر است، اما ردیف چهارم كه بلندتر ازدیگر گنبدها است، ۲٫۶ متر ارتفاع دارد. مسجد دارای منبر چوبی ۷ پله بلندی به طول ۳٫۶ متر و به ارتفاع ۲٫۱۰ متر است و در بالای سطح شرقی نام واقف آن با خط ثلث زیبا، از چوب سفید منبت‌كاری شده است. مسجد جامع سراب ۳ محراب دارد كه هر كدام از ویژگی‌های خاصی برخوردارند. یكی از این محراب‌ها بسیار نفیس و زیبا، از كاشی لعابدار برجسته است و با وجود صدمات مختلفی كه دیده است، باز هم از زیبایی قابل توجهی برخوردار است.
ارتفاع محراب به‌صورت كلی ۱۴۲ سانتی‌متر و عرض آن از گوشه لچك‌ها ۱۵۲ سانتی‌متر است. داخل محراب از كاشی یكپارچه با نقش اسلیمی، ختایی و لعاب فیروزه‌ای ساخته شده و هر دو لچكی از همان جنس هستند و كتیبه‌ای به عرض ۳۰ سانتی‌متر از قطعات كاشی زرین‌فام با نقوش برجسته محراب را قاب گرفته است. متاسفانه قسمت اعظم كتیبه آسیب دیده و تخریب شده و متن كتیبه جز در چند كلمه باقیمانده نمانده است، اما با توجه به قسمت‌های باقیمانده گمان می‌رود كه یك روایت از تاریخ یا مكان ساخت یا سازنده محراب باشد.
مسجد جامع سراب دارای دو در ورودی است كه یكی در شرق مسجد و دیگری در ضلع غربی آن باز می‌شود . در بالای در ورودی شرقی، كتیبه‌ای از سنگ مرمر به خط نسخ و متعلق به دوره تركمانان آق قویونلو به چشم می‌خورد و تاریخ ۸۷۵ ه.ق و نام بانی مسجد «حاجی رفیع‌الدین بن الحاجی مشیرالدین» بر آن نقر شده است. این در به وسیله ده پله به صحن و شبستان آن مربوط می‌شود. در قسمت غربی نیز به واسطه هفت پله بلند سنگی، حیاط كوچك غربی را به شبستان بزرگ مسجد متصل می‌كند.
بدنه داخلی مسجد فاقد تزیینات هنری است و فقط در ضلع جنوبی این شبستان، ۳ محراب به اندازه‌های مختلف دیده می‌شود كه ۲ تای آن‌ها دارای پوششی از گچ و تزینات بسیار ابتدایی هستند. بقیه سطح بدنه‌ها، از آجر ساده است. محراب سوم، ازكاشی‌های بسیار زیبایی با نقوش برجسته اسلیمی ختایی و لعاب فیروزه‌ای از دوره مغول تزیین شده است. قسمتی ازكاشی‌های فروریخته این محراب را در دیواره خارجی مسجد اوچ گوزلی (سه چشمه) سراب به كار برده‌اند. محراب مسجد كه ۵۰۰ سال قدمت داشت در سال‌های اخیر به موزه آذربایجان سپرده شد. كاشی‌های فیروزه‌ای و زرین‌فام محراب پس از مستند نگاری و مطالعات تاریخی با هدف شناسایی ساختار كاشی‌ها مورد مطالعه فنی و آزمایشگاهی قرار گرفته و در این راستا آنالیز لعاب كاشی‌ها با دستگاه پراش سنج پرتو X انجام گرفته است. اقدامات حفاظتی روی كاشی‌ها به‌صورت پاكسازی رسوبات محیطی، نمك‌زدایی، تثبیت بدنه و استحكام بخشی لعاب‌های سست و نیز قطعات شكسته در آزمایشگاه مرمت موزه آذربایجان به انجام رسیده است.
درب شرقی دارای كتیبه مرمرین با خط نسخ متداول دوره كورگانیان و تركمانان آق قویونلو معاصر سلطنت ابوالنصر اوزون حسن آق قویونلو بوده و تاریخ آن به سال ۸۷۵ هجری قمری ثبت شده است. این كتیبه به همراه یك كتیبه دیگر كه در حفاری‌ها و خاك‌برداری داخل مسجد در جریان مرمت و بازسازی مسجد پیدا شده بود، فعلا در سازمان میراث فرهنگی استان نگهداری می‌شود. مسجد جامع سراب مربوط به سده نهم ه.ق است و در سراب، خیابان امام خمینی، داخل بافت قدیمی واقع شده و این اثر در تاریخ اول فروردین ۱۳۴۷ با شماره ثبت ۷۹۷ به‌‌عنوان یكی از آثار ملی ثبت شده است.
