تنگ چوگان

تنگ چوگان: گنجینه‌ای بی‌نظیر از حجاری‌های دوره ساسانی

تنگ چوگان دره ای است كه در نزدیكی شهر بیشاپور در استان فارس واقع شده است. این تنگه به دلیل وجود نقش برجسته‌های ساسانی و همچنین قرار گرفتن در مسیر رودخانه شاپور، از اهمیت تاریخی و گردشگری بالایی برخوردار است.

این تنگ طبیعی و تاریخی در كنار ویرانه‌های شهر تاریخی بیشاپور قرار دارد و دارای ۳ روستا است كه عبارتند از: روستای تنگ چوگان بالا، تنگ چوگان پایین، تنگ چوگان وسطا.

كوه شاپور مشرف بر روستای تنگ چوگان وسطا است، اما راه اصلی برای رسیدن به غار از تنگه چوگان علیا (روستای كشكولی) می‌گذرد.

تنگ چوگان در دل خود گنجینه‌ای بی‌نظیر از آثار و حجاری‌های دوره ساسانیان را جای داده و به همراه طاق بستان در كرمانشاه و نقش رستم و نقش رجب در نزدیكی تخت جمشید یكی از محوطه های تاریخی با ارزش آن دوره به شمار می آید.

این دره علاوه بر ۶ نقش برجسته مربوط به شاپور اول و بهرام اول و دوم، مجسمه عظیمی از شاپور اول به ارتفاع ۶ متر را در غار شاپور، كه در ارتفاعی نزدیك به ۸۰۰ متر از بستر رودخانه قرار دارد در خود جای داده است.

نقش برجسته های این تنگه نسبت به سایر نقوش دوره ساسانی بزرگتر و شلوغ‌تر می‌باشند به گونه‌ای كه ۳ تا از این نقش برجسته ها بیش از ۳۰ متر مربع مساحت داشته و در هر كدام نقش پیكر بیش از ۳۰ نفر تراشیده شده است كه تنها نقش برجسته صحنه شكار خسرو پرویز در طاق بستان كرمانشاه با آنها قابل قیاس است.

در این تنگه ۶ نقش برجسته كنده شده كه تقریبا همگی نزدیك به ورودی آن و در فاصله‌ای كمتر از ۵۰۰ متر از شهر باستانی بیشابور قرار دارند. اگر از سمت بیشابور به این تنگه وارد شوید ۴ عدد از این نقش برجسته‌ها در شمال و سمت چپ و دو تای دیگر در جنوب و سمت راست قرار دارند.

اولین نقش برجسته كه بزرگترین و شلوغ ترین نقش برجسته در بین دیگران است نقشی مربوط به جشن پیروزی شاپور اول بر امپراطوری روم است.

شاپور در طی دوران ۳۰ ساله فرمانروایی بر ایران (از ۲۴۱ تا ۲۷۱ میلادی) دو بار با امپراطوری روم وارد جنگ شد. در پایان اولین نبرد، گردیانوس، امپراتور روم در اثر شورش فرمانده گارد خود، فیلیپ معروف به عرب، كشته شد و فیلیپ برای استقرار پایه‌های حكومت خود به سرعت پیشنهاد صلحی به همراه قبول پرداخت غرامت و واگذاری ارمنستان به ایران را مطرح نمود (۲۴۴ میلادی).

سالها بعد با به قدرت رسیدن والریانوس در روم، او برای جبران شكستهای قبلی مجددا به ایران حمله كرد كه این بار هم به دنبال شكست ارتش روم، والریانوس به همراه ۷۰ هزار نفر از صاحب منصبان و لشكریانش به اسارت شاپور درآمدند (۲۶۰ میلادی).

در ایران نیز شاپور در مراسمی كه در پایتخت ایران، شهر تیسفون برگزار كرد در حضور والریانوس و ژنرال‌هایش ایران را خورشید گیتی تاب و تنها ابر قدرت دنیا خواند و دستور داد تا نقش این پیروزی را در محل‌های متعددی بر كوه حك نمایند. معروف ترین این نقش برجسته‌ها در نقش رستم و بزرگترین و باشكوه ترین‌هایشان در تنگ چوگان قرار دارند.

در اولین نقش برجسته شاپور اول در مركز نقش و سوار بر اسب به تصویر كشیده شده است. جنازه گردیانوس در زیر پاهای اسب شاپور افتاده و دستان والریان به نشانه اسارت در دست شاپور قرار دارد. فیلیپ نیز در جلوی اسب شاپور زانو زده و تقاضای صلح دارد. افسران و نظامیان ایرانی در ۵ ردیف سوار بر اسب در پشت سر شاپور قرار دارند و سربازان و صاحب‌منصبان رومی نیز در ۵ ردیف در جلوی شاپور در حال حمل هدایا و پیشكش‌هایی برای او دیده می‌شوند.

در این نقش برجسته ۱۱۵ پیكر دیده می‌شود كه از این نظر ركورددار نقش برجسته های ایرانی به شمار می‌آید.

دومین نقش برجسته مربوط به پیروزی بهرام دوم بر اعراب بیابانگرد می‌باشد. در این نقش برجسته بهرام سوار بر اسب در سمت چپ نقش قرار داشته و اعراب در حال راهنمایی توسط سرداران ایرانی به منظور پیشكش اسب و شتر در مقابل او دیده می‌شوند.

سومین نقش برجسته كه كامل ترین و زیباترین نقش برجسته زمان ساسانی به شمار می‌آید مراسم دریافت فر ایزدی (حلقه شهریاری) توسط بهرام اول از اهورامزدا را به تصویر كشیده است.

حكاكی این نقش برجسته بسیار هنرمندانه بوده و چین و چروك ها و حركت لباس و …، همگی بسیار زیبا نشان داده شده اند. همه چیز در این نقش به شكل حیرت انگیزی تناسب دارد. حتی جزییات فیزیكی اسب و رگ‌های روی پای اسب نیز مشخص شده است.

نقش برجسته چهارم صحنه پیروزی بهرام دوم (شاپور دوم- ذوالاكتاف) بر یاغیان را به تصویر كشیده است. در این نقش پادشاه در مركز نقش نشسته بر تخت و به صورت روبرو به تصویر كشیده شده است در حالیكه در سمت راست او سربازان و سرداران ایرانی به احترام ایستاده و اسرا و یاغیان در سمت چپ توسط سربازان ساسانی به حضور شاه آورده می‌شوند.

نقش برجسته پنجم كه در سمت راست تنگه واقع شده و سالم ترین نقش برجسته در میان نقوش ۶ گانه است نیز به پیروزی شاپور بر دولت روم اختصاص دارد.

ششمین و آخرین نقش برجسته كه آنهم در سمت راست تنگه و دقیقا در كنار جاده واقع شده است متاسفانه بیشترین آسیب را در طی زمان دیده و قسمت‌های بالای آن تقریبا از بین رفته است.

در این نقش برجسته مراسم دریافت فر ایزدی (حلقه شهریاری) توسط شاپور اول از اهورامزدا و همچنین پیروزی وی در جنگ با رومیان به تصویر كشیده شده است.

در این نقش، زیر سم اسب مظهر اهورامزدا، اهریمن و زیر پای اسب شاپور، گردیانوس، امپراطور كشته شده، لگدمال می‌شوند. فیلیپ نیز طبق معمول جلوی اسب شاه زانو زده و تقاضای صلح و بخشش دارد.