در كشور ما علاوه بر مناطقی كه با اسامی پارك ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده به عنوان نمونه هایی از طبیعت این مرز و بوم در اختیار سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند.
این سازمان در راستای بخشی از وظایف قانونی خود مبنی بر حفاظت از تعادل بوم‌شناختی طبیعت، جلوگیری از انقراض نسل گونه‌های مهم گیاهی و جانوری و نیز ایجاد محیط مساعد برای تكثیر و پرورش گونه‌های زیستی كمیاب، وظیفه دارد سایر مناطق طبیعی مستعد و ارزشمند كشور را نیز شناسایی نموده و بر چگونگی بهره برداری از منابع موجود در آنها نظارت نماید.
در اجرای این وظیفه مهم، هم اكنون بیش از ۵۰ منطقه با عنوان شكار ممنوع تحت نظارت سازمان محیط زیست قرار دارند كه كركس یكی از زیباترین آنهاست.
كوههای بلند و تودرتوی كركس با دره‌های پر پیچ و خم و سرسبز آن، مجموعه زیبایی را پدید آورده كه همسایگی آن با كویر، زیبایی آن را دو چندان ساخته است.
كوهستان كركس، با آن همه گستردگی و بلندی، و با آن همه عظمت و اهمیت چنان كه باید و شاید شناخته شده نیست. متأسفانه اطلاعات مربوط به شرایط طبیعی این توده عظیم كوهستانی به ویژه اقلیم، پوشش گیاهی و حیات وحش آن بسیار اندك می باشد. امید است كه دانش پژوهان و دوستداران جای این مرز و بوم با انتشار این گزارش، كركس را نیز از یاد نبرده و در جهت شناخت بهتر و بیشتر آن همت گمارند.
كوهستان كركس
یكی از مهمترین چهره‌های ناهموار طبیعت ایران رشته كوههای مركزی است كه بصورت دیواره‌ای بلند و گسترده و بطول صدها كیلومتر از استان همدان در جهت جنوب شرقی تا شیركوه در یزد و نهایتاً تا ناحیه بلوچستان كشیده شده است. كوهستان بلند و پرآوازه كركس، بخشی از نیمه شمالی رشته كوههای مركزی ایران است كه از شمال غربی شهرستان كاشان تا جنوب شرقی شهرستان نطنز ادامه دارد. كوه كركس حاصل گدازه‌هایی است كه از راه شكاف‌های موجود در سطح زمین به بیرون راه یافته اند.
ویژگیهای منطقه
موقعیت طبیعی
منطقه شكار ممنوع كركس، بخشی از جنوبی ترین منطقه كوهستانی كركس است كه شهر نطنز در دامنه شرقی آن قرار داشته و راه ارتباطی این شهر به كاشان و اصفهان به ترتیب از شرق و جنوب آن می‌گذرد. این منطقه از سمت جنوب شرقی به كویر بزرگ اردستان و از سمت غرب و جنوب غربی به بیابانهای حدفاصل شهرهای اصفهان و میمه مشرف است.
موقعیت جغرافیایی
منطقه مورد نظر در حدفاصل ۳۳ درجه و ۲۵ دقیقه تا ۳۳ درجه و ۴۰ دقیقه عرض شمالی و ۵۱ درجه و ۲۵دقیقه تا ۵۲ درجه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.
مساحت
سطح زیر پوشش كوهستان كركس در استان اصفهان بالغ بر ۳۰۰ هزار هكتار است كه ۷/۹۷ هزار هكتار آن به عنوان منطقه شكار ممنوع انتخاب و اعلام شده است.
شرایط اقلیمی
آگاهی از شرایط اقلیمی هر محل مستلزم وجود ایستگاههای هواشناسی است كه این منطقه كوهستانی فاقد آن است. آنچه درباره منطقه كركس می‌توان گفت این است كه این منطقه جزو مناطق خشك و نیمه خشك با میانگین دمای سالانه ۵ تا ۱۵ درجه سانتی‌گراد بوده و میزان بارندگی آن بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ میلیمتر است.
بلندی از سطح دریا
منطقه شكار ممنوع كركس شامل كوه معروف كركس و منظومه‌ای از ارتفاعات پیرامون آن است كه بلندترین آنها عبارتند از:
كركس ۳۸۹۵
غلبه شاه ۳۴۹۳
لالیوان ۳۳۵۰
ارشد ۳۱۹۹
قلعه تایین ۲۷۰۰
كمرسیاه ۳۶۳۰
زیرپل ۳۶۳۰
هشاش ۳۲۱۰
ریزنده ۲۹۸۰
كش قبله ۲۶۰۰
پیشینه حفاظت از منطقه
این منطقه از شهریور ماه سال ۱۳۷۱ تاكنون با عنوان « شكار ممنوع » تحت كنترل و نظارت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته است. مسؤولیت اصلی و مستقیم نظارت بر این منطقه به عهده اداره كل حفاظت محیط زیست اصفهان می‌باشد كه بدین منظور یك واحد محیط بانی در شهر نطنز احداث شده است.
پوشش گیاهی
قله های كوهستان كركس به علت ارتفاع زیادی كه دارند تقریباً در نیمی از سال پوشیده از برف بوده و منبع اصلی چشمه‌های متعددی است كه در دامنههای این كوهستان جریان دارند.
دامنههای كركس به دلیل وجود منابع آب كافی و نیز اعتدال شرایط اقلیمی و رویش انواع گیاهان مرتعی، زینتی و تجاری در ردیف مراتع نسبتاً خوب منطقه و كشور است. پوشش گیاهی منطقه بیشتر شامل گیاهان بوته‌ای ( انواع گندمیان، درمنه، گون، گیاهان دارویی و … ) و درختچه‌هایی است كه به صورت پراكنده دیده می‌شود.
حیات وحش
موقعیت جغرافیایی و شرایط زیستی منطقه كركس به گونه‌ای است كه امكان وجود انواع جانوران وحشی اعم از خزندگان، پرندگان و پستاندارانی نظیر كل وبز، قوچ و میش وحشی، آهو، گراز(خوك وحشی)، گرگ، شغال، روباه، كفتار، گربه وحشی، پلنگ، تشی، پایكا ( نوعی موش صحرایی كه در ارتفاعات زیست می‌كند ) و غیره در آن وجود دارد.
بر اساس گزارش های موجود، هم اكنون مواردی از آنچه نام برده شد به ویژه كل و بز، قوچ و میش وحشی، گراز، گرگ و پایكا در منطقه قابل مشاهده و بررسی است. منطقه كركس، در صورت حفاظت كامل از آن می تواند در شمار بهترین و مستعدترین مناطق حفاظت شده كشور قرار گرفته و بهترین نمونه‌های جانوران وحشی را برای استفاده پژوهشی و آموزشی عرضه نماید. هم اكنون دامنههای كركس به ویژه دره‌های پردرخت آن محیط مساعدی برای تكثیر گراز شده است. در ساله ای اخیر به لحاظ وجود جمعیت فزاینده گرازها خسارت ها و هراس زیادی متوجه روستاییان منطقه شده بطوری كه اداره كل حفاظت محیط زیست اصفهان ناگزیر گردیده از طریق صدور پروانه شكار برای اقلیتهای دینی و یا معدوم نمودن گرازها به كمك میرشكاران محلی، اقدام به تعدیل جمعیت این حیوان بنماید.
قابلیتهای منطقه
منطقه كركس علاوه بر ارزشهای زیستی(بیولوژیك) به دلیل برخورداری از شرایط آب و هوایی مساعد و دامنههای سرسبز خود محل استقرار باغ ها و روستاهای خوش آب و هوایی است كه تعدادی از آنها مانند ابیانه، هنجن، فریزهند، بیدهند، طامه و اوره برای دوستداران طبیعت ایران كاملاً آشنا و شناخته شده‌اند. این روستاها هرسال و در فصل های بهار و تابستان پذیرای جمعیت زیادی هستند كه از شهرستان های كاشان و نطنز به دیگر نقاط كشور مهاجرت نموده و در آنجا سكونت گزیده‌اند. اینان هر سال در فرصتهای مناسب به شهر و دیار خود بازگشته و برای چندین روز و حتی چندین ماه از امكانات طبیعی محل استفاده می‌نمایند.
جاذبه‌های طبیعی و حتی انسانی منطقه كركس به حدی است كه حتی در سایر نقاط نقاط كشور نیز دوستداران خاص خود را دارد. روستای قدیمی ابیانه با موقعیت طبیعی چشم‌نواز و نیز معماری و فرهنگ منحصر به فرد خود از جمله دیدنی‌ترین نقاط كشور است كه در یكی از زیباترین دره‌های واقع در دامنه كوهستان كركس قرار دارد. با توجه به قابلیتهای یادشده، منطقه زیبا و كوهستانی كركس در صورت مدیریت و حفاظت به مفهوم واقعی آن می‌تواند محل مناسبی برای انجام كارهای تحقیقاتی، آموزشی، فرهنگی و تفریحی باشد.
اهداف حفاظت از منطقه
منطقه كركس با توجه به شرایط خاص جغرافیایی و زیستی موجود در آن از قابلیتهای زیادی برای حفاظت از پوشش گیاهی و جانوری غنی و متنوع برخوردار است و بی توجهی به آن به ویژه از نظر انقراض گونه‌های جانوری می‌تواند جبران ناپذیر باشد.
بخش هایی از این منطقه به ویژه برخی دامنههای واقع در ارتفاعات بالای ۲۰۰۰ متر آن هم اكنون در شمار دست نخورده ترین مناطق طبیعی كشور است كه تا این زمان به علت دشواربودن دسترسی به آنها از دخالت های انسانی به دور مانده‌اند.
البته طی سال های اخیر در نتیجه رونق فعالیتهای معدنی در منطقه٬ جاده‌هایی در گوشه و كنار آن احداث گردیده كه این جاده‌ها دسترسی برخی افراد و گروه های ناآشنا و بی‌علاقه به طبیعت را به منطقه ممكن ساخته یا خواهند ساخت. اساساً گسترش فعالیت های انسانی در مناطق طبیعی اعم از جنگل ها، مراتع، دریاچه‌ها و نظایر آن با تخریب یا آلودگی برای این مناطق همراه است مگر آنكه این فعالیت ها در چهارچوب قوانین صورت گرفته و از طریق برنامه‌های حفاظتی، كنترل و هدایت شوند.
منطقه كركس نیز از این قاعده مستثنی نیست یعنی به موازات توسعه فعالیت های انسانی و نیز تخلفات ناشی از شكار یا چرای بی‌رویه در منطقه، توسعه امكانات حفاظتی آن اجتناب ناپذیر است.
فعالیت های انسانی در منطقه
قمصر، كاشان، نطنز، اردستان و میمه در زمره بزرگترین مراكز جمعیتی شهری واقع در دامنههای كوهستان كركس قرار دارند. شهر كاشان مهمترین قطب اجتماعی و اقتصادی منطقه است كه فعالیت غالب آن خدماتی و صنعتی است. سایر مراكز شهری صرف نظر از برخی فعالیت های كارگاهی و خدماتی موجود در آنها عمدتاً بافتی روستایی داشته و اقتصاد آنها مبتنی بر باغداری، دامداری و برخی فعالیت های كارگاهی و معدنی است.
كلام آخر اینكه در حال حاضر آنچه وضعیت و امنیت منطقه كركس را تهدید می‌نماید در وهله نخست مربوط به فعالیت های معدنی و تخلفات ناشی از شكار غیر مجاز و در مرتبه بعد مربوط به تعلیف غیر مجاز و بوته‌كنی است.
فعالیت های معدنی، تعلیف و بوته‌كنی معمولاً توسط افراد بومی صورت گرفته و لیكن شكار غیر مجاز موضوعِی است كه هم از ناحیه افراد محلی و هم توسط افراد غیر بومِی محیط زیست منطقه را تهدید می‌نماید.
حفاظت از منطقه كركس نیز در وهله اول مستلزم شناسایی كامل منطقه و در مراحل بعدی، شناسایی عوامل تخریب و اجرای برنامه‌های حفاظت و كنترل است. در شرایط كنونی به نطر می‌رسد كه تبدیل این منطقه به منطقه حفاظت شده راه را برای حفاظت كامل تر آن هموار سازد.
