یخدان مؤیدی از آثار تاریخی شهر كرمان است. این بنا درخیابان ابوحامد واقع شده و در تاریخ ۲ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۳۷ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مویدی نام محله‌ای درشهركرمان است و شامل بخشی از زمین‌ها و قنات قدیمی واقع درمحدوده میدان تختی و خیابان‌های خورشید و ابوحامد است. یخدان مویدی نیز درابتدای خیابان شهید كامیاب درهمین منطقه از شهركرمان قراردارد و اكنون یكی از جاذبه‌های گردشگری است كه دركرمان موردبازدید جهانگردان قرارمی‌گیرد. شاید صاحب این یخدان فردی به نام مویدالدین ریحان یكی از كارگزاران حكومت كرمان بوده باشد. این بنا در اواخر دوره صفویه بنا شده و نام «مؤیدی» از آن نظر است كه قنات مشهور به قنات مؤیدی آب آن را تأمین می‌كرده است.
عناصر تشكیل‌دهنده‌ی یخدان‌ها عبارتند از: مخزن، حصار، استخر و چاله‌ی یخ. پلان، مخزن دایره شكل است كه گنبدی از نوع “بَستو”(نوعی قوس بیضی شكل كه نسبت فاصله‌ی كانونی به دهانه ۴به ۳ است) روی آن احداث كرده‌اند. استفاده از مصالح خشت به دلیل عایق حرارتی بودن آن است به صورتی كه گرما را به داخل عبور نمی‌دهد. حصار آن نسبتا بلند و ۱۲ متر ارتفاع دارد. مصالح بنا خشت خام و ملات گل است. كاربری یخدان در گذشته نگهداری یخ برای ایام تابستان مردم شهر بوده‌است.
مهمترین منبع تامین آب در كویر مركزی ایران قنات است، تمامی شهرها و مراكز جمعیتی ایران از گذشته تاكنون قنات را به عنوان بهترین راهكار برای تامین آب می‌دانند به طوری كه هم اكنون نیز بخشی از آب آشامیدنی در استان كرمان از طریق همین قنات‌ها تامین می‌شود.
كرمانی‌ها در زمانی كه هنوز برق هم اختراع نشده بود، یخچال را اختراع كردند و با استفاده از خشت و گل و البته بناهای بسیار بزرگ كه همچنان بسیاری از آنها در شهر كرمان پابرجا هستند، سازه‌هایی ساختند كه یخ را در اوج گرمای طاقت‌فرسای تابستان كویر نیز در خود نگاه می‌داشت. برای تامین آب این یخچال‌های خشت و گلی عظیم، آب به وسیله‌ی قنات‌ها به انتهای یخدان هدایت می‌شد و همیشه چند نفر كارگردر این یخچال‌ها در حال فعالیت بودند. نوك این ساختار مخروطی شكل به گونه‌ای ساخته می‌شد كه حداقل میزان تابش آفتاب را جذب كند و در اطراف این مخروط دیوارهای بلندی احداث می‌شود كه با وزش باد و استفاده از سایه ایجادشده، دمای هوا را به صورت محسوس كاهش می‌داد. بزرگترین یخدان كرمان مویدی نام دارد؛ عناصر تشكیل‌دهنده یخدان‌ها عبارتند از مخزن، حصار، استخر و چاله یخ كه بسیاری از آنها در كرمان پابرجا هستند. پلان مخزن دایره‌شكل است كه گنبدی روی آن احداث كرده‌اند. حصار آن نسبتا بلند و ۱۲ متر ارتفاع دارد. مصالح بنا خشت خام و ملات گل است. كاربری یخدان نیز در گذشته، نگهداری یخ برای ایام تابستان مردم شهر بوده‌است.
ویژگی‌های فنی معماری
در خصوص نحوه ساخت یخ در این یخدان‌ها اینگونه گفته شده است كه نحوه تهیه یخ این یخچال بسیار جالب و از این قرار بوده كه در پشت دیوارهای بلند و قطور آن سطوحی صاف تعبیه می‌كردند. وظیفه دیوار بلند این بود كه در طول روز از تابش آفتاب روی آب‌های منجمدشده قبلی جلوگیری كند. در صورتی كه در شرق و غرب كمی آفتاب روی سطوح یخ‌گیری می‌تابید، آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا می‌كردند.
مقدار آبی كه هر شب روی توده‌های منجمد از یخ‌های قبلی هدایت می‌شد تا حدودی بود كه سرمای یك شب بتواند آن را منجمد سازد و یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ‌گیر از چند سانتیمتر تجاوز نمی‌كرد. این شرط فنی به خوبی می‌رساند كه یخچال‌سازان مجبور بودند با كمال دقت سطوح یخ‌گیری را طراز كنند. پس از آن تقریبا قطر یخ به ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر می‌رسید، یخ‌ها را قطعه قطعه كرده و به داخل منابع یخ می‌ریختند و انبار می كردند كه به مثابه همان آب‌انبارهای مدور تعبیه شده بود و در مجاورت سطوح یخ‌گیری قرار داشت. بعضی كه ذوقی هم داشتند، دانه های یاقوتی رنگ انار راروی یخ‌های پاك می‌ریختند و درتابستان یخ زیبا و دلفریبی زینت بخش سفره ثروتمندان بود.
در كف انبار یخ، یك یا چند چاه مخروطی شكل پیش بینی شده بود تا آب‌هایی كه احتمالا در فصل گرما از آب شدن یخ‌ها بوجود می آمد، به وسیله آبراهی كه در كف یخدان وجود داشت به آن منتقل می‌شد.
روی هر طبقه از یخ‌ها مقداری كاه می‌ریختند تا از چسبیدن آنها به یكدیگر جلوگیری شود. این مخازن یخ دارای دو راهرو بودند كه یكی برای انباشتن یخ‌ها پس از تهیه به كار می‌رفت و دیگری برای بیرون آوردن آنها در فصل تابستان استفاده می‌شد.
پله‌های یخدان نیز برای دسترسی و نگهداری مطلوب و تعمیر خشت‌ها بنا نهاده شده بود و در حقیقت هر سال یك لایه جدید خشت و گل روی گنبد می‌كشیدند.
ارتفاع یخدان‌ها را ۱۵ تا ۲۰ متر اعلام كرده‌اند و عقیده داشتند كه این ارتفاع برای خنك نگاه‌داشتن كف یخدان بوده است.
یخچال موئدی ۲۰ متر ارتفاع دارد و در واقع در گذشته این یخدان از مهمترین و حیاتی‌ترین مراكز شهری كرمان محسوب می‌شده و از اهمیت فوق‌العاده ای برخوردار بوده است.
اگر پای صحبت قدیمی‌های كرمان بنشینید، می‌گویند كه در ساعات ابتدای صبح‌های تابستان، فالوده فروش‌های كرمانی فالوده كرمانی مخصوص اهالی این شهر را در سایه یخچال‌ها درست می‌كردند و به مردم می‌فروختند. یخدان‌ها مكانی برای تفریح و استراحت بوده‌اند. هنوز هم مردم كرمان از سایه یخدان مویدی كرمان استفاده می‌كنند و این بنا یكی از بزرگترین تفرجگاه‌های كرمان است.
با اختراع برق ونصب كارخانه‌های یخ‌سازی، این یخدان‌هابه صورت متروكه درآمدند و تا همین ده سال پیش محل تجمع زباله بودند تا این كه سازمان میراث فرهنگی با مرمت آنها زمینه نگهداری آنها را مانند صدها اثر تاریخی دیگر استان فراهم كردند. كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان هم از محل یخدان مویدی برای فعالیت‌های فرهنگی كودكان استفاده می كند كه اصلا با كاردبرد آن سنخیت ندارد.
