امروز می خواهیم اندكی از مشهد فاصله بگیریم و سری به یكی از جاذبه های تاریخی كه در نزدیكی این شهر قرار گرفته است بزنیم. راهی می شویم تا به ۲۵ كیلومتری شمال غربی مشهد برسیم، جایی كه بنایی پر رمز و راز با نمایی آجری و قرمز رنگ در برابر شما قد علم می كند و نگاه را به سوی خود خیره می سازد. بقعه هارونیه، یكی از جاهای دیدنی مشهد و همچنین یكی از قدیمی ترین آثار شهر توس است كه در ابتدای شهرك تاریخی توس و نزدیكی آرامگاه فردوسی قرار دارد و سال هاست بسیاری از گردشگران، پژوهشگران و باستان شناسان از آن بازدید می كنند. هارونیه مرتفع ترین ساختمان قدیمی این شهرك تاریخی به حساب می آید و با تزیینات منحصر به فرد خود، از دیگر سازه های كهن خراسان متمایز می شود. «قرن‌ها پیش اینجا زندان هارون‌الرشید بوده است»، «این مكان آتشكده‌ای متعلق به دوران پیش از اسلام است»، «امام موسی كاظم(ع) و تعدادی از شیعیان در این سیاه‌چال زندانی بوده و شكنجه شده‌اند!».
اینها اظهارات كارشناسی درباره اثری تاریخی مربوط به دوران صدر اسلام یا پیش از اسلام نیست، بلكه گوشه‌ای از نظرات مردم در بازدید از هارونیه توس است كه تنها به دلیل نزدیكی با نام هارون‌الرشید خلیفه عباسی، شُبهه زیادی در ذهن عامه مردم ایجاد می‌كند.
هارونیه یكی از جاهای دیدنی مشهد ، بنایی ناشناخته و پررمز و راز و یگانه اثر برجای مانده از شهر باستانی طوس است. این بنا در ۲۵كیلومتری شمال‌غربی مشهد در حاشیه غربی جاده مشهد – توس در ابتدای بولوار پردیس، بولوار اصلی و ورودی شهر توس قرار دارد. هارونیه بنایی آجری و مربع‌شكل است. فضاهای داخلی آن نیز شامل ورودی ایوان، چهارشاه‌نشین، گنبدخانه و سهاتاق فرعی است كه تمامی این قسمت‌ها در معرض دید عموم قرار دارد. در محوطه بیرونی این بنا سنگ یادبود كوچكی از امام محمد غزالی قرار دارد و باغچه مستطیل‌شكل بزرگی نیز بر طبق نقشه اولیه بنا، روبه‌روی ایوان هارونیه طراحی و ساخته شده است.
تاریخچه بنا
بنای هارونیه چشمگیرترین و قدیمی‌ترین اثری است كه از طوس به جای مانده است.این بنا تا حدود صد سال پیش ویرانه‌ای بی‌نام بود اما از زمان احداث آرامگاه جدید فردوسی در سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۳ خورشیدی عوام آن را «زندان هارون» یا «بقعه هارونی» نامیدند، حال آن كه نه تنها بنا از لحاظ شكل و نقشه هیچ گونه شباهتی به زندان ندارد، بلكه طبق مستندات تاریخی نیز نمیتوان هیچ‌گونه ارتباطی بین این اثر و هارون‌الرشید، خلیفه عباسی یافت؛ چراكه هارون در سال۱۹۳ه.ق وفات یافته است در حالی كه اصل بنا را با توجه به شكل معماری، از دوره ایلخانی (قرن هشتم هجری) میدانند كه بخش‌هایی در دوره تیموری به آن افزوده شده است.
از طرف دیگر به دلیل تشابه سبك معماری بنا به معماری رازی-چهارمین و درعین حال كامل‌ترین سبك در شیوه‌های معماری ایران- این بنا را مربوط به قرن ششم هجری میدانند.
در حفاری‌هایی كه به سال ۱۳۵۴ در این بنا صورت گرفت، ضمن پیداشدن سفال‌های مربوط به دوران سلجوقی، تیموری و صفوی، جرز بسیار قطوری از سنگ و ملاط ساروج كه یادآور پی‌بنای آتشكدههای ساسانی است، مشاهده شد و آثار به‌دست آمده نشان می‌دهد كه پی این بنا سابقهای خیلی پیش از قرن ششم داشته است.
بررسی سفرنامهها و نوشتههای جهانگردان و پژوهشگران داخلی و خارجی كه از حدود صد سال پیش تاكنون در نوشتههای خود به این بنا اشاره كردهاند، نشان می‌دهد كه تنها عوام و مردم بومی بودند كه بنا را نخست نقارهخانه و سپس زندان هارون نامیدند و در پی آن نام «گنبد هارون» و هارونیه هم بعدها به كار برده شد.
كاربری بنا
درباره هدف از احداث بنا و كاربری آن نیز اختلافنظر وجود دارد. برخی این مكان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالی میدانند (قرن ششم) و برخی دیگر آن را مسجدی میدانند كه بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روی آتشكده ساسانی ساخته شده است. از آنجا كه در قسمتشمالی بنا یك ردیف اتاق دیده می شود، این سؤال در ذهن بیننده ایجاد میشود كه این مكان باید محل تدریس و علم‌آموزی باشد. با این فرضیه میتوانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالی دریابیم؛ چراكه امام محمد غزالی پس از آنكه تدریس در نظامیه بغداد را نپذیرفت در طوس ماند و همان‌جا خانقاهی برای صوفیان و مدرسهای برای طلاب دایر كرد و شبانه روز خویش را به عبادت خدا و خدمتبه خلق میگذراند.
هنگامی كه سرگرم این كار بود، اجلش فرا رسید و در طابران طوس كه موطن وی بود، بدرود زندگی گفت و در همان جا مدفون گشت. پس از پایان مرمتساختمان، سازمان حفاظت آثار باستانی، سنگ مقبرهای به عنوان یادبود این عالم بزرگوار در جلو بنای یادشده نصب كرده است. عبدالحمید مولوی با استناد به برخی منابع تاریخی، هارونیه را خانقاه خواجه عثمان‌بن‌هارون، استاد معینالدین چشتی، قطب صوفیه چشتی در هند میداند كه به یادبود پدرش در قرن ششم خانقاهی در طابران طوس ساخته است.
وی این نظریه را كه بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالی بوده رد می‌كند؛ چراكه مورخان و جهانگردانی كه از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفر كردهاند، مدفن غزالی را خارج از باروی شهر (در قبرستان عمومی شهر) ذكر كردهاند حال آنكه برطبق برخی منابع مكتوب، هارونیه داخل حصار طوس قرار داشته است.
تحقیق در موقعیت دقیق شهر طوس عهد غزنوی و سلجوقی یا طابران و اختلاف محل آن با طوس مغولی كه به دست پسر تیمور ویران شد و تطبیق حاصل تحقیق بر زمین‌های كنونی طوس ویران ممكن است محل مدرسه و خانقاه غزالی را به مقبره كنونی فردوسی نزدیك‌تر از محلی نشان بدهد كه امروز در آن جا نشان قبر غزالی را باید جست.
بنابراین لازمه روشن‌شدن آن، حفاری‌های گسترده باستانشناسی در ویرانههای طوس است. همچنین گفته شده است كه در اوایل نیمه سده هشتم یكی از سادات معتبر ولایت طوس به نام امیر نظام‌الدین علی (جدّ سیدعبدا… برزش‌آبادی) این خانقاه را به همراه دو خانقاه دیگر در روستاهای برزش آباد و ویرانی برای یكی از شیوخ بزرگ كبروی به نام شیخ عبدا… غرجستانی ساخته است.
از مجموعه یافته‌های تاریخی و خصوصیات معماری بنا و شباهت سبك آن به سبك رازی و مقایسه با نمونههای مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان‌سنجر در مرو و قبر بابالقمان در سرخس، مقبره‌بودن بنا بسیار منطقی‌تر به نظر می‌رسد. غیر از خصوصیات معماری، طاق كوچكی كه در ضلع شمالی بنا وجود دارد و جمله «الدنیا ساعه» كه بر روی گچبری آن منقوش است، خود دلیل دیگری بر مقبره‌بودن بناست، چون این جمله را فقط در مقبره‌ها به كار میبرند. هر چند حفاری كه در موقع مرمت در اطراف بنا انجام شده و مشخص‌شدن پی بناهایی كه در مجاورت آن وجود داشته، این گمان را كه این مكان بخشی از یك مجموعه معماری بوده تقویت می‌كند.
معماری بنا
تمام بنای هارونیه این مكان دیدنی شهر توس آجری است و هیچ‌گونه تزیین كاشی در آن به كار نرفته است، این بنا به‌صورت چهارضلعی است كه ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسی نابرابر است. ابعاد آن به ترتیب ضلع شمالی ۵/۱۹متر، ضلع جنوبی ۲۰متر، ضلع شرقی ۲۸متر، ضلع غربی۲۹متر است.
ارتفاع گنبد از كف بنا۲۶متر، ارتفاع ایوان ۲۱متر، ارتفاع گنبد كوچك قسمتشمالی ۱۱متر، طول و عرض گنبدخانه ۱۲×۱۲متر و ارتفاع كمرپوش بنا از كف ۹متر است. دارای یك ورودی در سمت جنوب با سردر بسیار بلند بدون تزیینات كاشی و به طور كامل آجری و نیز گنبدخانهای كه در سطح وسیعی پوشیده است.
چهار پلكان مارپیچ در گوشهها و سه اطاق فرعی در ضلع شمالی قرار دارد. درون گنبد ساده است و مقرنس‌كاری‌هایی مربوط به دوره تیموری در رواق وسطی پشت ضلع شمالی گنبدخانه دیده میشود.
مقایسه بنا
بقعه هارونیه یكی از جاهای دیدنی شهر توس به خاطر اندازه و انفراد و حجم جمع‌و‌جورش بنایی بسیار جالب است و آرامگاه سلطان سنجر در مرو را به یاد میآورد. مقایسه این دو بنا با بنای جبل سنگ (گنبد جبلیه) در كرمان كه از قرن هفتم‌‌ه.ق است و روشن‌تر از دو بنای یاد شده، خصلتساسانی در آن آشكار است، پیشرفت معماری را مدنظر قرار می‌دهد. بنای طوس اگرچه كوچك‌تر است در تناسب با وقارش به آرامگاه الجایتو شباهت زیاد دارد.
شیارهای عمودی كه به نما ظاهری نیرومند می‌دهد سرمشق آن در گنبد سلطانیه است و پارهای از اسپرهای گچبری مقبره بایزید در بسطام را به خاطر میآورد. درباره شباهت هارونیه با مقبره سلطان‌سنجر و گنبد سلطانیه میتوان چنین گفت كه در هر سه بنا بخش انتقالی حساس از گنبدخانه به گنبدی كه در بالای آن قرار گرفته به طرز زیبایی به‌وسیله توسط دهلیزهای گوشه‌ای كه سهكنجها را پنهان ساخته انجام پذیرفته است و این حسن عمل برخلاف گنبدهای اولیه سلجوقی است كه در آن‌ها سهكنجها به‌صورتی ناهنجار از بیرون نمایان است.
قاعده مدور گنبد كه بیشتر در دورههای پیش فقط به صورت هشت گوشه برهنهای بود، دارای رواق‌هایی است كه دهلیزهای آن‌ها با آجرچینیهای مشبك تزیین شده و بدین طریق بدون اینكه چیزی از سادگی كل بنا بكاهد، صلابتحجم آن را تعدیل كرده است.
و سرانجام موزه تخصصی معماری استان خراسان‌رضوی به‌تازگی در محل این بنا احداث شده و از این طریق نمونه‌هایی برجسته و بارز از معماری ایرانی، در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است. همچنین در فضای بیرونی و پیرامونی هارونیه، سنگ‌های آرامگاهی به نمایش در می‌آیند كه شامل تعدادی سنگ قبر از روستاها و شهرهای اطراف و نمونه‌هایی از حجاری و سنگ‌تراشی هستند.
قرار است در موزه معماری، ماكت‌هایی از بناهای تاریخی خراسان، كتیبه‌های سنگی، ضریح‌های چوبی، درهای ارسی و وسایل و آثار مرتبط با معماری نیز نگهداری شود.
آدرس : مشهد، بزرگراه قوچان-مشهد، سه راه فردوسی، حاشیه بلوار شاهنامه، نرسیده به آرامگاه فردوسی، بقعه هارونیه
——————————————————————————————————————————————————————————————————————————————
گنبد هارونیه تنها اثر به جامانده از توس قدیم
تنها ثر بر جای مانده از توس قدیم بنای آجری است معروف به گنبد هارونیه كه در دهه های اخیر به همت انجمن آثار ملی و میراث فرهنگی خراسان مرمت و باز سازی شده است مردم این بنا را زندان هارونیه می نامند و در متون وسفر نامه ها از آن مسجد توس آرامگاه و خانقاه غزالی نام برده شده است.
هارونیه كه احتماﻷ مدرسه یا خانقاهی مربوط به سدﺓ هشتم می‌باشد سنگ یادبودی بنام محمد غزالی در وسط محوطه كارگذاشته شده است. چون آرامگاه « مام محمد غزالی » در توس می باشد و محل آن دقیقاً روشن نیست ، در مجاورت این بنا به یادبود این دانشمند ، سنگ مزاری نصب شده است
این ساختمان زیر زمینی دارد كه عقیده عمومی مردم این است كه به عنوان زندان از آن استفاده می شده است. تحقیقات اخیر نشان داده كه هارونیه صرفا آرامگاه یا خانقاهی است گه در سده های هفتم یا هشتم هجری هم پهلو با یك بنای مذهبی دیگر و بر روی خرابه های ابنیه كهن ساخته شده است این بنا مشتمل بر یك فضای وسیع مربع گنبد دار به ارتفاع حدود۲۵ متر و وسعت ۱۲*۱۲ متر است در انتهای بنا سه حجره با اتاقك با تزئیناتی شامل گچبری قرار دارند تزدینات خارجی آن منحصر به قابهای عمودی وستون نماهای طرفین ورودی می باشد.
راه پله هایی دارد كه می توان به طبقه دوم بنا رفت فعلاً آن را بسته اند ولی در دوران كودكی من باز بود و طبقه دوم را نیز چند بار دیده ام فضای بسیار كوچكی دارد. محل جدیدی كه به تازگی در این محوطه توسط باستان شناسان پیدا شده ، می گویند مدرسه یا مسجد بوده است.
