شهر سوخته شهر شگفتی‌های باستان‌شناسی ایران است؛ شهری ۵ هزار ساله در گوشه جنوب شرقی ایران، بر سر راه زابل به زاهدان، برخاسته از تمدن هامون و هیرمند و پیونددهنده دو تمدن باستانی ایران و هند؛ شهری كه گورستان‌ها و اشیای منحصر به فردش پرده از رازهای زیادی از تاریخ این سرزمین برداشته است؛ شهری كه گویی هنوز زندگی در زیر خاكش موج می‌زند و انگار نه انگار كه هزاره‌ها است كه زندگی در آن متوقف شده است؛ شهری كه پزشكان و مهندسان، صنعتگران و هنرمندان قابلی داشته و هنوز تسلط آن‌ها بر كارشان موجب حیرت متخصصان امروزی است. اولین پیش نمونه انیمیشن دنیا، اولین جراحی جمجمه در جهان در كنار صفحه‌های بازی‌های فكری، وسایل نقاشی، لوازم آرایش و قدیمی‌ترین چشم مصنوعی نمونه‌هایی از شگفتی‌های كشف شده در این شهر هستند.
گورستان معروف شهر سوخته در بخش جنوب و جنوب غربی محوطه قرار دارد. اینجا یكی از وسیع‌ترین گورستان‌ها در دوران آغاز تاریخی یا عصر مفرغ بوده و جالب است بدانید كه باستان‌شناسان تخمین می‌زنند كه در یك دوره هزار ساله، تا ۳۷ هزار و ۵۰۰ انسان در این محوطه ۲۵ هكتاری دفن شده‌اند. چشم مصنوعی و دانه‌های انگور درون كوزه‌ها از میان همین گورها به دست آمده‌اند.
در شهر سوخته، انواع و اقسام شیوه‌ها و آداب تدفین وجود داشته است؛ گورها هم انواع گوناگونی چون سردابه‌ای، دو قسمتی و. . . داشتند.
بررسی جهت خوابانده شدن اسكلت در بسیاری از مناطق جهان، راه‌گشای تعیین جنسیت فرد دفن شده است. به عنوان مثال در منطقه قفقاز، با دیدن هر اسكلتی می‌توان گفت كه مرد است یا زن؛ چون همیشه زنان به سمت چپ خوابیده‌اند. اما در شهر سوخته، چنین رسمی وجود نداشته است، هر چند كه این بی‌نظمی در تدفین، معنی خودش را داشته است؛ برای مردم شهر سوخته، نور دارای اهمیت خاصی بوده است؛ به‌طوری كه جهت تدفین، به جایگاه خورشید در آسمان در وقت تدفین بستگی داشته و به دلیل گردش خورشید، جهت دفن اجساد در اوقات مختلف روز متفاوت بوده است.
وقت ظهر كه خورشید در بالا و میان آسمان بوده، اجساد همه رو به آسمان دفن می‌شده‌اند و هنگام ابری بودن هوا، شب‌ها یا زمانی كه خورشید دیده نمی‌شده، اجساد دمر دفن می‌شده‌اند. در بعضی از گورهای سردابه‌ای، اجاقی خشتی گذاشته میشده كه در آن آتش روشن بوده است. گور سردابه‌ای، اتاقكی است در زیر زمین با دری كه پس از تدفین بسته میشده و تا زمانی كه هوا در آن بوده، اجاق می‌سوخته است. در این گورها، چشم جسد و جهت دیدش به طرف در گور است كه به سوی خورشید باز میشده است. در بیشتر گورهای سردابه‌ای، فضای كافی وجود داشته اما در آن‌هایی كه فضای كافی وجود نداشته هم اجاق گذاشته میشده، اما چون هوا كافی نبوده، اجاق زودتر خاموش میشده است.
در شهر سوخته آنچه را برای فرد در زندگی اهمیت داشته، كنارش در گور می‌گذاشتند. در بیشتر گورها از یك تا ۱۲۰ شیء وجود دارد كه از این اشیاء می‌توان به شغل صاحبان‌شان پی برد. كارگران سنگتراش با وسایل كارشان دفن می‌شدند، چوپانان یا صاحبان گله با بزغاله‌هایشان و نقاشان سفال با سفال‌ها و ابزارهایی مثل رنگ‌‌های طبیعی و قلم‌‌های استخوانی نقاشی و هاون كه برای كوبیدن كلوخ‌های معدنی به كار می‌رفته است، به خاك سپرده می‌شدند. حتی در شهر سوخته، گور نوعروس جوان ۱۸ ساله‌ای كشف شده كه با سبد وسایل آرایش (مثل كیف آرایش امروزی خانم‌ها) دفن شده است؛ وسایلی مثل آینه، جعبه آینه، شانه، سورمه دان، میل سورمه‌كشی، هاون سورمه‌كوبی به علاوه ۶۳ ظرف با انواع خوراكی‌ها. حتی در گور یك مرد، علاوه بر وسایل مردانه، یك نوار باریك پیشانی بند هم پیدا شد كه به همین خاطر حدس زده می‌شود كه او یك روحانی باشد. مردمان شهر سوخته به زندگی پس از مرگ باور داشته‌‌اند و مرگ را مرحله‌ای عادی از چرخه زندگی می‌دانستند. اسكلت‌هایی كه در گورها پیدا می‌شوند، انگار به خواب رفته‌اند. به همین خاطر، آن چیزهایی را كه برایشان عزیز بوده در كناری گذاشته‌اند تا هنگام بیداری به كار ببرند.
جز ۲۲ درصد از گورهایی كه خالی از هر شی است و فقط اسكلت در آن‌ها است، بقیه اجساد همه وسایل گوناگونی همراه‌شان است. خالی بودن گور از اشیا و جواهرات را به دو صورت می‌توان تعبیر كرد: یا شیء اهدایی به قبر، دارای مواد آلی بوده و از بین رفته است یا اینكه چون در شهر سوخته به دلایلی، چند مذهب و آیین وجود داشته، درصدی از مردم اعتقادی به زندگی پس از مرگ نداشته‌اند.
از روی اشیای داخل گور نه تنها به شغل افراد كه به وضعیت اقتصادی و طبقه اجتماعی‌شان هم می‌توان پی برد. ثروتمند یا فقیر بودن اشخاص، به كمیت اشیای درون گور بستگی ندارد؛ بلكه به كیفیت آن‌ها وابسته است ۵۰ ظرف سفالی به اندازه یك مهره از جنس سنگ كلسدونی یا سنگ لاجورد ارزش ندارد. مردم شهر سوخته به زیبایی بسیار اهمیت می‌دادند و در مجموع نسبتا مرفه بوده‌اند. در گور زنان حتما یك شانه یا سورمه دان یا میله سورمه پیدا می‌شود. زنان حتما یكی از این اشیای زینتی را دارند. حتی در گور یك زن لباسی منجوق‌دوزی شده كشف شد. اما به هیچ عنوان نمی‌توان گفت كه فقط زن‌ها از مهره و شانه و اشیای زینتی استفاده می‌كرده‌اند، چون وسایلی از این دست در قبر مردها هم به دست آمده، صرف داشتن زینت نشان جنسیت نیست. تاكنون چیزی حدود ۷۰۰ گور حفاری شده و در این میان، گور همه زن‌ها شانه و وسایل زینتی نداشته است. لزوما در گور همه زنان، مهره و زیورآلات، وجود ندارد، ولی بعضی از ظروف گور زنان، رنگارنگ است و این نوع ظروف فقط و فقط در گور زنان پیدا می‌شوند.
