شهر اردكان

شهرستان اردكان یكی از شهرستانهای استان یزد در مركز ایران است. شهر اردكان مركز این شهرستان است. جمعیت این شهرستان در سال ۱۳۸۵، برابر با ۷۳٫۲۹۲ نفر بوده است. شهرستان اردكان ۳۲% پهنه استان یزد (بیش از ۲۴ هزار كیلومتر مربع) را در خود جای داده و وسیعترین شهرستان در استان یزد است. این شهر در روزگارآبادانی آن در محلی به نام زردك قرار داشته و دیوارهای تاریخی آن هنوز پا برجا ست. این شهرستان دارای سه بخش مركزی، بخش خرانق و بخش عقدا می باشد.معمار گفتگوی تمدنها آقای خاتمی متولد این شهرستان می باشد.

جغرافیا و اقلیم:
شهر اردكان در طول جغرافیایی ۵۳ درجه و ۴۸ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۲۰ دقیقه شمالی واقع شده است. اردكان بر سر راه تهران به كرمان و بندرعباس واقع شده كه این راه از مركز شهر (جاده سنتو یا دكتربهشتی) می گذرد و در قلب كویر مركزی ایران جای دارد. موقعیت قرارگیری شهر در دشت یزد- اردكان می باشد. در قسمت غربی شهر آبادی های دهستان عقدا، در قسمت جنوبی دهستان بفروئیه میبد ، درقسمت شرقی دهستان زرین قراردارند.
از نظر توپوگرافی، بخش عمده شهرستان با خط تراز تقریبی ۱۵۰۰ متر محدود می شود. تنها حدود ۵% مساحت شهرستان كوهستانی بوده و ارتفاع متوسط شهرستان از سطح دریا ۱۲۳۴ متر است. در محدوده شهرستان بلندترین نقطه ارتفاعی مربوط به كوه خوانزا با ارتفاع ۳۱۵۸ متر است. بلندی شهر اردكان از سطح دریا ۱۰۳۵ متر است.
ارتفاعات موجود در شهرستان اردكان به شرح زیر است:
كوه چك چك (ارتفاع ۲۷۴۵): ۳۸ كیلومتری شرقی اردكان(در دامنه غربی آن محل زیارتگاه زرتشتیان، پیرسبز چك چكو )

وضعیت اجتماعی:
در سال ۱۳۷۵ در شهرستان اردكان نسبت شهرنشینی ۷۹% بوده كه به دو شهر اردكان و شهر تازه تأسیس احمدآباد اختصاص یافته است (شهر احمدآباد در حدود ۴۵۰۰ نفر جمعیت دارد). شهر اردكان در سال ۷۵ دارای ۹۴۷۲ خانوار معمولی ساكن با ۴۳۷۰۸ نفر جمعیت بوده و نسبت جنسی شهر معادل ۱۰۷ مرد در مقابل هر ۱۰۰ زن بوده است. این میانگین در سطح كشور ۴/۱۰۴ است. شهر اردكان از نظر جمعیت و وسعت پس از مركز استان (شهر یزد) اولین شهر استان است. جمعیت بافت قدیمی شهر اردكان حدود ۸/۱ جمعیت كل شهر است.

ویژگی های فرهنگی مردم اردكان:
مردم شهر اردكان سخت كوش، با ایمان، بردبار و پاك اندیش، ساده و بی پیرایه، متعصب در امور دینی و مقید به برپایی عزاداری در چند ماه از سال هستند. تعصب و وابستگی خاص به مذهب، پشتكار و سختكوشی، مهمانوازی، صرفه جویی، سوداگری، همكاری و تعاون، روحیه كار، روحیه قناعت پیشگی و اقتصادی بودن، اهل ریسك نبودن و بی اعتمادی به اقلیم و شرایط آب و هوایی و… ویژگیهایی هستند كه تا حدودی متأثر از شرایط اقلیمی خاص منطقه (اقلیم كویری و گرم و خشك) هستند.

مردم اردكان آریایی نژاد و ایرانی الاصل هستند و به زبان فارسی و لهجه شیرین یزدی سخن می گویند. بیشتر مردم شهر مسلمان و شیعه جعفری هستند و شماری زرتشتی نیز در ناحیه زندگی می كنند. از جمعیت شهر اردكان ۶/۹۹% مسلمان و ۴/۰% زرتشتی، مسیحی و… هستند.

سوابق و پیشینه تاریخی:
آنطور كه از منابع و مآخذ بر می‌آید، اردكان در گذشته محلی در ۱۰ كیلومتری شمال اردكان واقع شده و اكنون زردك Zardok نامیده می‌شود و به رغم گذشت زمان می‌توان خرابه‌های خانه‌های مسكونی، مسجد و بازار و قلعه و حسینیه قدیمی اردكان را در آن مشاهده كرد. علت تغییر محل شهر را بعضی جاری شدن آب شیرین در محل فعلی اردكان ذكر كرده‌اند. از متون تاریخی قدیم چنین مستفاد می‌شود كه رودخانه بزرگی از زابلستان تا كرمان و یزد و نزدیكی نائین ادامه داشته است و همچنین دهها رودخانه فصلی و آبهای سطحی از جنوب به شمال در جریان بوده كه اینها همه می تواند منشاء تجمع مردم در این منطقه باشد. از طرفی دیگر شیب ملایم زمین از جنوب به شمال موقعیت را برای احداث قنات مناسب می‌نموده به همین جهت عامل اقتصادی یا آب و زمین مناسب برای كشاورزی باعث بوجود آمدن این شهر كویری گردیده است. اولین هسته شهر فعلی اردكان از قرن هشتم هجری پایه گذاری شده، بطوریكه محلات اطراف میدان قلعه و محله چرخاب از محلات قدیمی و نسبتاً سالم این شهر محسوب می شوند. از شواهد بر می‌آید كه پس از تعیین محل جدید شهر اردكان، اولین بنا در محل میدان قلعه فعلی بنا شده است. پس از گذشت مدتی بر اثر ازدیاد جمعیت میدان بالاده را در جنوب و مسجد زیرده از این میدان است. سپس در كنار مسجد جامع، بازار بزرگ و چهار سوق و حمام بازار را بنا كردند.

نخستین باری، كه در تاریخ از این شهر یاد شده، سده ۷ هـ. ق است كه نامی از اردكان و خانقاه ساختن شیخ تقی الدین دادا محمد از بزرگان و سالكان راه دین به میان آمده است. پس از شیخ محمد و پسرانش، اردكان به گونه علم، حكمت و ادب درآمد و از آن پس، درستی واژه «یونان كوچك» به اردكان تحقق یافت و نام اردكان را بیش از پیش روشنایی بخشید. در دوران افشاریه (۱۱۶۳ هـ. ق) علی قلی خان، برادرزاده نادرشاه، علیه شاهرخ شاه افشار شورش كرد و عازم خراسان شد. پس از پیمودن مسیر تا نزدیكی اردكان، از سوی سپاهیان شاهرخ شاه سركوب و دستگیر و به مشهد فرستاده و در آن جا كشته شد. درسال ۱۲۰۷ هـ. ق لطفعلی خان زند، در جریان جنگ های خود با آقا محمد خان طبسی، سپاه كوچكی تدارك دید و به سوی شیراز رهسپار شد. درنزدیكی یزد، محمد تقی خان یزدی، راه را بر لطفعلی خان بست. لطفعلی خان با دلاوران زند و سپاهیان طبسی، در ناحیه اردكان، برخان یزدی تاخت و آنان را شكست داده و رهسپار ابركوه شد. در تمامی دوران قاجار، شهر اردكان و پیرامون آن، جزو حكومت یزد محسوب می شد. در سال ۱۲۳۶ هـ. ق شاهزاده محمد ولی میرزا، حكمران یزد شد و حاجی میرزا محمد خان قزوینی را به حكومت اردكان و میبد فرستاد. پس از قزوینی، ‌میرزا مهدی قلی وزیر و پس از او محمد كریم خان، حاكم اردكان شدند.

وجه تسمیه:
اردكان از دو كلمه «ارد» و«كان» تشكیل شده كه «ارد» به معنی مقدس و «كان» یعنی معدن می‌باشد و با این تركیب واژه اردكان به معنای سرزمین مقدس می‌شود، اما در جامع مفیدی «ارد» را به كسر الف به معنی دور معنی كرده و نوشته است چون اطراف اردكان معادن زیاد وجود دارد، در نزد مردم این منطقه به اردكان معروف گشته است.
مقارن با حمله مسلمانان به ایران و فرار ایرانیان از شهرهای بزرگ خراسان به طرف مركز ایران، آنها در میبد، یزد و سایر مناطق مركزی ایران ساكن شده‌اند. مردم نواحی اردكان چون این خطه را برای كشاورزی مساعد دیدند به احداث قنوات و بنادر این شهر (اردكان) اقدام نمودند. بنابراین ممكن است بانیان اردكان زرتشتیان بوده باشند. در این صورت ممكن است نام اردكان از كلمه ( ارتاكان) به معنی راستی و درستی آمده باشد كه در آیین زرتشتی یكی از ایزدان است.

در كتب:
در كتاب یزد نامه به اردكان اشاره شده و از آن به محل توطن علما و حكما در قدیم الایام (حدود قرن هفتم هـ.ق) یاد شده كه به یونان كوچك اشتهار داشته و دارای مساجد، خوانق، عمارات، باغات، بیوتات بوده و محل زندگی علما و فضلا بوده كه هر یك منازل دلگشا و بساتین روح افزا در آن ساخته اند. در گذشته دور نیمه شمالی یزد محل دریاچه ای بزرگ بوده كه از منطقه حوض سلطان در جنوب ری تا شمال دشت یزد ادامه داشته (دریاچه ساوه) كه امروزه اثری از آن باقی نمانده است. خشكیدن این دریاچه را از وقایع هنگام میلاد پیامبر اسلام می دانند و سه دیه ی بیده، عقدا و میبد در كنار این دریا بودند و محل كنونی شهر اردكان زیرآبهای دریای ساوه قرار داشته است.

معادن:
از كارگاه های صنعتی اردكان می توان موزاییك سازی، آجر پزی، سنگ‌بری و برخی صنایع كوچك را نام برد. مهم ترین معادن اردكان و پیرامون آن اورانیوم، ‌باریم، آهن، سرب، روی، گچ و نمك هستند.فرآورده اردكان ارده و حلوا ارده است كه در عصاری ها و كارگاه های حلوا ارده سازی، از روغن كنجد تولید و صادر می شوند.در اردكان كارخانه های گندله سازی ، فولاد ارفع ،فولاد غدیر ،فولاد چادرملو ، معدن چادر ملو ،كارخانجات كاشی و كارخانه عظیم شیشه اردكان و كارخانه كیك زرد انرژی اتمی ساخته شده و نیروگاه ۸۰۰ مگاواتی سیكل تركیبی در استانه راه اندازی می باشد . ضمناً هتل باغسرای شهرداری ۴ ستاره ، مهمانسرای جهانگردی و هتل كاریز اردكان نیز از مراكز خدماتی می باشد آماده ارائه اطلاعات و همكاری می باشم.

كشاورزی:
كشاورزی در اردكان به دلیل‌ نداشتن آب كافی رونق چندانی ندارد.از فرآورده مهم این شهرستان می توان انار، روناس، گندم، میوه، یونجه، پنبه و پسته را نام برد. پسته اردكان از گونه پسته مرغوب ایران به حساب می آید. با توجه به آب و هوای اردكان دام‌داری به گونه پراكنده انجام می شود و دام اصلی آن بز است. با این حال گوسفند، گاو، شتر نیز نگه‌داری می كنند و مرغ‌داری نیز در این منطقه رایج است.

آثار تاریخی:
منطقه زردك : كه شامل آثاری از بناهای مربوط به قرن پنجم و ششم می باشد.

مسجد زیرده و جامع : از بناهای مربوط به قرن دهم هجری می باشد.

مسجد حاج محمد حسین : مربوط به دوره قاجاریه می باشد.

مسجد جامع عقدا : كه مربوط به قرن ششم هجری می باشد.

موزه مردم شناسی اردكان : دارای بخشهای مختلف مردم شناسی، اشیاء عتیقه، گیاه شناسی، جانورشناسی و فرهنگی می باشد.

رباط خرگوشی : از بناهای دوره شاه عباس صفوی می باشد.

رباط شاه زاده و منار جنبان خرانق : دارای جاذبه توریستی می باشند.

پیر سبز چك چك : زیارتگاه زرتشتیان می باشد و همه ساله پذیرای جمع كثیری از زرتشتیان داخل و خارج از كشور می باشد.

پرستشگاه هریشت : از زیارتگاههای زرتشتیان می باشد.

غار شگفت یزدان : در ۵۰ كیلومتری عقدا واقع و دارای ستونهای زیبای استلاگمیت و استلاگتیت می باشد. طول این غار ۱۵ كیلومتر است.

از دیگر اثار تاریخی اردكان را میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
آب انبار دوراه، آب انبار قلعه، آتشكده شریف آباد، آتشكده احمد آباد، ، پیرسوز، چهارسوق، ، حسینیه بازار نو، خانقاه اردكان، دخمه ترك آباد، دخمه شریف آباد، زیارتگاه پارس بانو، زیارتگاه زرتشتیان شریف آباد، مدرسه علمیه ، مسجد كچیب، و میل ترك آباد .

ویژگیهای بافت تاریخی اردكان:
بافت تاریخی اردكان یكی از سالمترین بافتهای قدیمی ایران می‌باشد و به علت قرار گرفتن در موقعیت خاص جغرافیایی تا حد زیادی از حوادث روزگار مصون مانده است. این بافت از ویژگیهای كامل شهرهای كویری برخوردار ودر از بعضی خصوصیات منحصر به فرد می‌باشد. باروی زیبا ، دروازه‌های متناسب ، ساختمانهای موزون ، آب انبارهای متعدد ، كوچه‌های تنگ و باریك ، محلات منسجم ، در بندهای انحصاری و مساجد بزرگ و جالب از ویژگی‌های این بافت تاریخی محسوب می‌گردد.
بافت تاریخی اردكان به علت قرار گرفتن در منطقه كویری دارای ساختمانهای خشتی و گلی خاص مناطق كویری می‌باشد.كمی نزولات آسمانی ، عدم رخداد طبیعی خاص ، دور بودن از مرزهای جغرافیایی كشور و قرار نگرفتن در معرض هجوم بیگانگان باعث گردیده علی رغم گذشت زمان ، بافت تاریخی اردكان تا این اواخر سالم و دست نخورده باقی بماند. با روی كار آمدن رضاخان همراه سیاست به اصطلاح امنیت ملی وی تخریب بافت آغاز گردید و تا امروز نیز ادامه دارد؛ ولی هنوز بخش باقی مانده آن كه زیباترین قسمت بافت محسوب می‌گردد دست نخورده و سالم می‌باشد. خوشبختانه اقدامات پیشگیرانه چند سال اخیر موثر واقع شده و در بعضی موارد نه تنها از تخریب بافت جلوگیری كرده بلكه بازسازی و مرمت موجبات احیا و رونق دوباره آن را فراهم آورده است.

نحوه و شكل گیری بافت قدیم:
از آثار موجود چنان بر می‌آید كه احداث بافت قدیم اردكان حداقل در سه مرحله انجام شده و قسمت اصلی آن كه همان مركزیت و بخش اولیه بافت می‌باشد در محلی كه امروز به میدان قلعه مشهور است بنا گردیده در حقیقت قلعه اصلی یا اولین بنا در اردكان در این منطقه بوده و تاریخ دقیق بنای آن مشخص نیست اما آثار موجود نشان می‌دهد كه این قلعه حداقل در قرن ششم هجری قمری موجود بوده است. سپس محلات بالا ده و زیرده به آن اضافه شده است و محدوده اولیه اردكان عبارت بوده از محله زیرده در شمال ، میدان بالاده در جنوب ، رباط و آب انبار رباط در شرق، ولی غرب آن درست مشخص نیست ، طول محدوده تقریباً ۴۵۰ متر و عرض آن در حدود ۲۵۰ متر بوده است.
این محدوده كوچك دارای دو مسجد جالب و بزرگ و زیبا می‌باشد. مسجد جامع در جنوب و مسجد زیر ده در شمال و فاصله میدان قلعه تا مسجد جامع درست برابر است با فاصله مسجد زیر ده تا میدان قلعه ، در این بخش كوچك مدرسه علمیه با وسعت بسیار زیاد و حمام زنانه و مردانه ، بازار ، آب انبار و رباط نیز وجود داشته است.

حصار اول
حصار و خندق اولیه بطور كلی از بین رفته و تا اوائل قرن اخیر بخش كوچكی از خندق در ضلع جنوب شرقی در نزدیكی میدان بالا ده هنوز باقی بود كه متاسفانه به مغازه تبدیل گردید.

حصار دوم
توسعه بافت قدیم در سالهای بعد بیشتر مربوط به شرق بوده است و خانه‌های دوره ایلخانی در شرق اردكان نشانگر این واقعیت است كه در قرن هفتم این منطقه جزئی از بافت بوده است و حدود آن در شمال تا نزدیكی حسینیه كوشكنو و در جنوب تا نزدیكی حسینیه بازار نو امتداد داشته و طول و عرض آن درست مشخص نیست.

حصار سوم
حصار سوم كه در واقع آخرین حصار و باروی بافت قدیم اردكان می‌باشدنشانگر توسعه از چهار طرف است: زیرا در شمال و جنوب محلات كوشكنو و بازار نو به بافت افزوده گردیده و در شرق محلات زین الدین و تیران و غرب محلات چرخاب و امیری به بافت اضافه گردیده است. توضیح اینكه قلعه سیف و دروازه سیف نیز در این توسعه در ضلع جنوب و جنوب غربی احداث شده است. در این توسعه طول بافت به ۸۵۰ متر و عرض آن به ۶۵۰۰ متر رسیده است تاریخ دقیق این توسعه مشخص نیست ولی شواهد و قرائن نشان می‌دهد كه در قرن دهم این توسعه صورت گرفته بوده است.

بارو
یكی از ویژگیهای بافت قدیم اردكان وجود باروی بلند و زیبای آن می باشد.این بارو كه به طول بیش از سه هزارمتراست، تمام اماكن داخل بافت رادربرمی گرفته است.ارتفاع دیوار۷ الی ۸ متروضخامت آن در قسمت پایین ۵/۱ و در بالاترین نقطه ۲۰الی۳۰ سانتیمتربوده است، دورتا دوراین بارو بیش از ۵۰ برج تعبیه شده بوده كه از آنها برای حفاظت و نگهبانی استفاده می كرده اند.
مصالح به كار رفته دربارو كلا ازخشت و گل بوده وفقط دربعضی موارد درپای برجها ازچند ردیف آجراستفاده شده است.در قسمت فوقانی باروكنگره هایی ازخشت و گل ساخته شده كه به آن زیبایی خاصی می داده ودرپای كنگره ها تیركش هایی برای تیراندازی و منفذهای متعددی برای ریختن سرب مذاب و غیره تعبیه شده بوده ;برای حفاظت ازاین بارو در قسمت جنوب حصار كوتاه تری به فاصله دومتری بنا گردیده بوده ودربعضی از قسمتها برجهای منفردی كه به وسیله یك پل چوبی به بارو متصل می شده وجود داشته كه از آن برای دیده بانی استفاده می شده است.

خندق
دور تا دور بارو خندقی به عرض ۷ الی ۱۰ متر و عمق ۲ الی ۳ متر حفر گردیده بوده كه در مواقع خطر با آب قنوات آن را پر می كرده اند.تخریب این بارو از اوائل قرن اخیر آغاز شده و در حال حاضر فقط قسمت كمی از آن باروی بزرگ باقیمانده كه در سالهای اخیر تعدادی از برجهای آن مرمت و بازسازی گردیده است.

دروازه
برای ورود به شهریا درحقیقت عبورازباروهشت دروازه دراطراف آن تعبیه شده بوده كه دارای امكانات حفاظتی مناسب بوده است.
هردروازه دارای دو برج بزرگ در دو طرف بوده كه از بناهای اطراف بارو بلندتر بوده است.این دو برج به وسیله سردر دروازه به همدیگر متصل می شده اند و در بالای برجها اطاقی بوده كه تیراندازان و نگهبانان دروازه های شهرازآن استفاده می كرده اند.
هردروازه دارای دولنگه دربزرگ چوبی بوده كه به وسیله نگهبانان كه به دروازبان مشهوربوده اند بازوبسته می شده است.
دروازه بانها معمولا‍ در یك اتاق كوچكی كه دركناردروازه قرارداشته اتراق می كردند و طبق معمول صبح زود در بزرگ دروازه بازمی كردند وپس از غروب آفتاب آن را می بستند و اگركسی در ساعت غیرمقرر به دروازه می رسید حق ورود یا خروج از دروازه را نداشت.
دركنارهردروازه یك آب انبارویك باب مسجدكوچك قرارداشته كه هنگام خروج و ورود به دروازه می توانستند ازآن استفاده نمایند.
درزمان هایی كه شهرموردحمله قرارمی گرفته درهای دروازه های شهر را می بسته اند و برای اینكه دشمن نتواند آنها را باز كند درپشت درها تپه هایی از خاك می انباشتند و یك یا دو دررا برای ورود وخروج در نظرمی گرفتند و تنها دروازه میرصالح دارای یك درو یك برج بوده كه دروازه در وسط برج تعبیه شده بوده است.
دروازه های اصلی اردكان عبارت است از:دروازه كوشكنو، دروازه علی بیك و دروازه امیری در شمال ، دروازه بازار نو و دروازه میرصالح در جنوب ، و دروازه های آخوند و خالو زمان در شرق و دروازه سیف درغرب و درسمت جنوب شرقی نیز در زمانهایی كه خطری شهر را تهدید نمی كرد ، دروازه كوچكی تعبیه می كردند كه به دروازه سوراخك مشهور بوده است.

منابع تامین آب
آب آشامیدنی داخل حصار بست از طریق آب انبار تامین می شده است.آب غیر شرب نیز توسط چهار رشته قنات كه از جنوب وارد بافت می شده و پس از عبور از طول ۸۵۰ متری بافت از شمال خارج می گردیده تامین می شده است.
این رشد قناتهااز منازل و اماكن عمومی شهر عبور می كرده و مردم با حفر پاكنه كه در اصطلاح محلی به آن جوی (جوخ) گفته می شود به آن دسترسی پیدا می كرده اند.
مسیر قناتها تا حدی مستقیم بوده است.خانه ها و اماكن اطراف قناتها نیز با حفر كانالهای انحرافی بخشی از آب را به طرف خانه های خودشان منحرف می نموده اند و كه در اصطلاح محلی به مسیر مستقیم قنات راسته و مسیر انحرافی آن كجه و مسیر انحراف دیگر جدا شده باشد كجه بر كجه می نامیده اند.از چهار رشته قنات كه از داخل بافت عبور می كرده قناتهای شورآبه ، مورتین و بهاءالدین آباد در زیرزمین قرار داشته ولی قنات نیلی در سطح زمین جریان داشته از دروازه بازارنو وارد بافت شده و پس از عبور از طول بازار از دروازه كوشكنو خارج می شده و به علت عبور این قنات از كنار بازار و سایر اماكن عمومی، ماده تاریخ (آبرو یافت اردكان زین آب) برای آن در نظر گرفته شده است كه بر اساس حروف ابجد سال ۱۰۴۰ قمری به دست می آید كه سال احداث قنات علی آباد نیلی می باشد.

مراكز اقتصادی
بزرگترین مركز اقتصادی شهر بازار بزرگ و چهار سوق زیبا و معروف آن بوده كه از جنوب به شمال امتداد داشته و طول آن به ۷۵۰ متر می رسیده است. تاریخ بنای این بازار مشخص نیست ولی صاحب جامع مفیدی (ج ۳،ص۷۲۶) كه در سال ۱۰۸۵ كتابش را تدوین نموده از این بازار و چهار سوق و قنات نیلی نام برده است.
در محل چهار سوق دو بازارچه كوچك یكی در غرب و دیگری در شرق قرار داشته كه یكی به دروازه آخوند و دیگری به دروازه سیف منتهی می شده است. در داخل بازار علاوه بر مغازه های مختلف چند تیمچه یا تجارتخانه نیز قرار داشته است همچنین در هر محله ای بازارچه كوچكی وجود داشته تامین كننده مایحتاج اهالی محله بوده است.

حسینیه یا میدان
در هر مرحله حسینیه های كوچك یا بزرگی قرار داشته كه در اصطلاح محلی به آنها میدان میگفته اند،اگر چه در ماه محرم از این حسینیه ها برای عزاداری استفاده می شده ولی در طول سال اغلب آنها به صورت مراكز تجاری در می آمدن است، زیرا این میدانها در نزدیكی دروازه های ورودی شهر قرار داشته و هیزم و زغال و سایر اقلامی كه در داخل مغازه نمی توانستند بفروش برسانند در این میدانها خرید و فروش می گردیده است.عمده ترین میدانهای اردكان عبارت بوده است از: حسینه(میدان) بازلرنو در نزدیكی دروازه بازار نو، میدان كوشكنو در نزدیكی دروازه كوشكنو ، میدان علی در نزدیكی دروازه سیف ، میدان بالاده در نزدیكی دروازه میرصالح ، میدان زین الدین در نزدیكی دروازه آخوند ، میدان علی بیك در نزدیكی دروازه علی بیك. دور تا دور اغلب میدانها نیز مغازه های وجود داشته كه از آنها به عنوان كارگاههای زیلوبافی ، لبافی و حلاجی و… استفاده می شده است.

كاروانسرا
كاروانسراها نیز به عنوان مراكز تجارت و اسكان كاروانها محسوب می‌شده‌اند و اغلب آنها در نزدیكی مراكز تجاری بنا شده بودند چنانچه كاروانسراهای حضرتی، گودالگ و كوشكنو در مسیر بازار شمال به جنوب قرار داشته‌ و كاروانسرای میدان علی در مسیر بازار شرق به غرب و كاروانسرای علی بیك در نزدیكی میدان و بازارچه محلی علی بیك قرار داشته است.
در دوره قاجار كاروانسرای سلطان در كنار دروازه سیف و كاروانسرای دیگری در كنار دروازه بازارنو و كاروانسرای علی بیك در بیرون دروازه علی بیك بنا گردیده كه این سه كاروانسرا چسبیده به حصار شهر بوده‌اند امّا راه ورودی آنها بیرون از دروازه بوده است.
رباط شاه عباسی هم كه در مسیر راه یزد به اصفهان ساخته شده بوده حدود دویست متر تا دروازه بازارنو فاصله داشته است.

اماكن رفاهی
حمام به عنوان عمده‌ترین اماكن عمومی رفاهی در قدیم محسوب می‌گردیده و تمام حمامهای داخل بافت وقفی می‌باشد اغلب آنها برای تعمیر و بعضی از مصارف دیگر آن نیز دارای موقوفات می‌باشند. حمامهای داخل بافت نسبتاً‌ بزرگ و قسمت‌های زنانه و مردانه آن بصورت مجزا و نزدیك به هم بنا شده‌اند. قدیمیترین حمام داخل بافت، حمام بازار است كه خوشبختانه تاكنون نیز سالم و مورد استفاده می‌باشد.
دیگر حمامهای داخل بافت عبارت است از: حمام حاج ملاحسن و حمام چرخاب در محله چرخاب، حمام كوشكنو در محله كوشكنو، حمام طالب در محله زین‌الدین و حمام بازار در كنار مسجد جامع و مسیر بازار شرق به غرب بوده است. جالب اینكه تمامی آنها تقریباً در ضلع غربی بافت قدیم قرار داشته‌اند.

آب انبار
آب انبارها به عنوان تأمین كننده آب آشامیدنی داخل و خارج از بافت قدیم بوده‌اند و اغلب آنها توسط افراد خیّر بنا شده بوده و دارای موقوفاتی جهت آبگیری و تعمیرات می‌باشند. این آب انبارها علاوه بر تأمین آب شرب مصرفی مردم، اغلب دارای پاكنه آب قنات بوده كه از آنها برای شستشو و تجدید وضو استفاده می‌كرده‌اند و در بالای سردر آنها نیز مسجدهای كوچكی برای برگزاری نماز یا محلی برای استراحت تعبیه شده بوده است. استفاده از آب انبار بطور كلی رایگان می‌بوده و تمام آب انبارها دارای مسیرهایی بوده‌اند كه در فصل زمستان از آب قنات صدرآباد و باغستان آبگیری می‌شده‌اند.
آب انبارهای اردكان اغلب دارای سه بادگیر یك طرفه می‌باشند كه از این نظر در نوع خود حالت منحصر به فردی دارند كه هیچ كجای ایران نظیر آنها دیده نمی‌شود. همچنین سقفهای خشتی و گنبدی شكل خزینه‌های آب انبارها و راه‌پله‌های آجری زیبای آنها نماد معماری اردكان محسوب می‌گردند.
اكثر آب انبارهای داخل بافت قدیم هنوز سالم و قابل بهره‌برداری می‌باشند و در مواقع قطع آب از آنها استفاده می‌گردد.

مسجد
از نكات بسیار جالبی كه در بافت قدیم اردكان دیده می‌شود وجود مساجد متعدد و بسیار بزرگ است كه علی‌رغم توسعه اردكان در چند سال اخیر هنوز مسجد جامع داخل بافت بزرگترین مسجد اردكان محسوب می‌گردد و این نشانگر وسعت نظر سازندگان آن می‌باشد.
مساجد بزرگ داخل بافت دارای دو قسمت به اصطلاح تابستانی و زمستانی «شبستان و گنبد خانه» می‌باشند و به جز مسجد حاج محمدحسین اكثر آنها از خشت و گل ساخته شده‌اند تاریخ بنای قدیمیترین آنها مشخص نیست، ولی آثار موجود در مسجد زیرده و جامع مربوط به اواخر قرن دهم هجری قمری می‌باشد. دیگر مساجد داخل بافت عبارت است از مسجد حاج سعیدا و مسجد حاجی رجبعلی در محله چرخاب، مسجد زین الدین واقع در محله زین الدین، مسجد حاج محمد حسین واقع در كنار بازار بزرگ شهر، مسجد كوشكنو در محله كوشكنو.
علاوه بر مساجد بزرگ تعداد زیادی مسجد كوچك نیز در محلات مختلف وجود دارد كه نام بعضی از آنها چنین است: مسجد آرد خرما، مسجد میدان سنگ، مسجد قرائت خانه، مسجد كوچه‌ خاتمی، مسجد حاج محمدرضا، مسجد محله تیران، مسجد سرپل، مسجد حسینیه بازار نو و …

آسیاب
بطور كلی آسیابهای بزرگ در منطقه اردكان بوسیله آب قنات به چرخش درمی‌آمده و به همین دلیل اغلب آنها در خارج از بافت قرار داشته است. تنها یك آسیاب آبی كه بوسیله آب قنات مورتین كار می‌كرده، به نام آسیاب «دزدگ» در داخل بافت قرار داشته است و همچنین تعدادی دستاس یا آسیاب دستی در خانه‌های مردم وجود داشته كه برای بلغور كردن گندم و جو، از آنها استفاده می‌شده است.

دربند
یكی دیگر از ویژگیهای بافت قدیم اردكان دربندهای متعدد بوده است. هر دربند متعلق به افراد خاصی بوده كه به علت قدرت مالی و نفوذ سیاسی دارای چندین خانه بوده‌اند كه درِ ورودی این خانه‌ها در داخل دربند باز می‌شده است. در ابتدای دربند دری نسبتاً‌ بزرگ قرار داشته كه شبها می‌بسته‌اند و خانه‌های داخل دربند از امنیت بیشتری برخوردار بوده‌اند، ‌اغلب دربندهای موجود در اردكان متعلق به اوائل دوره قاجار می‌باشد و در محله چرخاب قرار دارد. مشهورترین آنها عبارت است از: دربند صدرالفضلا، دربند مجد العلما، دربند حاج ملا تقی، دربند سلطان،‌ دربند سنائی و…

بادگیر
بادگیر به عنوان اصلی‌ترین منبع تأمین هوای خنك در بافت قدیم محسوب می‌گردیده است لذا بطور قطع می‌توان گفت كه تمام خانه‌ها دارای یك یا چند بادگیر بوده است، ‌تعداد چشمه‌های بادگیر بستگی به وسعت اتاق یا صفه‌ای داشته كه بادگیر به آن منتهی می‌شده است. بادگیرهای اردكان یك طرفه و دهانه آنها به طرف شمال می‌باشد و بادی هم كه از آن طرف می‌وزد به شَمال مشهور است. بادگیرها اكثر از خشت و گل می‌باشد و در قسمت بالای آن چشمه‌های تعبیه شده و سقف چشمه‌ها اغلب بصورت شیب‌دار در نظر گرفته می‌شده تا باد بهتر به داخل بادگیر هدایت گردد.
اتاق بادگیر یا صفه اگر چه بیشتر در قسمت جنوب خانه قرار داشته امّا در بعضی از خانه‌ها اتاق‌هایی در شمال خانه وجود داشته كه دارای بادگیر بوده است.
تعداد چشمه‌های بادگیر اگر چه طبق یك سنت محلی فرد است امّا در بادگیرهای بزرگ بیشتر نشانگر عرض اطاق یا صفه می‌باشد. ارتفاع بادگیر نیز نسبت به ساختمانهای اطراف بسیار موزون و هماهنگ است چنانكه در خط آسمانه بافت قدیم اردكان یك ساختمان ناموزون و نامتناسب وجود نداشته است، ولی در سالهای اخیر ساخت و سازهای داخل بافت این توازن را به هم زده و هر بیننده یا یك نگاه می‌تواند این ناهماهنگی را مشاهده نماید.

ویژگیهای ساخت و ساز
ساخت و ساز در بافت قدیم با خشت و گل صورت می‌گرفته و این كار علاوه بر اینكه نیاز به حمل و نقل مصالح را كم می‌كرده، محاسن عمده دیگری نیز داشته كه مهمترین آنها جلوگیری از نفوذ سرما و گرما به داخل ساختمان بوده است، همچنین برای تهیه خشت از گِلِ كفِ حیاط استفاده می‌كرده‌اند، در نتیجه حیاط خانه از سایر قسمتها گودتر می‌شده و این امر سبب می‌گردیده تا رطوبتِ داخل اتاقها و صفه‌های اطراف حیاط از طریق دیوارهای آجری به داخل حیات منتقل گردد و بالظبع دیوارها و كف اطاق‌ها خالی از رطوبت می‌شده است.

 برای سفر به اردكان كافی است راهی استان یزد شوید

وقتی اهل سفر باشی و در سرزمینی زندگی كنی كه چهارفصل است، همیشه راهی هست كه تو را صدا بزند. یكی از مسیرهایی كه برای سفر هیجان انگیز است، زدن به دل كویر مركزی و رفتن به استان زیبای یزد است. استانی كه البته دیدنی هایش بیش از یك سفر چند روزه یا یك گزارش ساده است. از شمال این استان و منطقه دیدنی اردكان آغاز كرده ایم؛ منطقه ای كه به اندازه یك استان دیدنی دارد.

چطور برویم؟
 برای سفر به اردكان كافی است راهی استان یزد شوید. نخستین شهری كه از سمت شمال استان سر راه قرار دارد اردكان است. قطارهایی هم كه به سمت شهر یزد می روند در سر راه خود در ایستگاه اردكان توقف دارند و بعد به سمت مركز استان به عنوان ایستگاه نهایی می روند. ایستگاه قطار اردكان به عنوان چهارراه مركزی ایران هم شناخته می شود؛
  
چرا كه این ایستگاه به چهار گوشه ایران دسترسی دارد. البته یادتان باشد كه ایستگاه قطار اردكان تا خود شهر 10 دقیقه ای فاصله دارد و در جاده یزد تهران قرار گرفته است. هر چند كاروانسرای تاریخی خرانق هم مكانی برای اقامت دارد اما پیشنهاد می كنیم برای اقامت در یكی از خانه های سنتی شهر اردكان بمانید. خانه هایی كه از دوران قاجار و صفویه كه شما را در فضای زندگی مردم این شهر از حدود 300 سال پیش قرار می دهند.
 
كجا و چه ببینیم؟
 این سفر همان طور كه در ادامه خواهید دید؛ از شهر زیبا و تاریخی اردكان شروع خواهدشد و بعد از دیدن نقاط تاریخی و كوچه های قدیمی و سنتی و بادگیرهایش به سمت «پیر چك چك» در 70 كیلومتری این شهر ادامه پیدا می كند. بعد از دیدن پرستشگاه «پیر چك چك» اگر به سمت شرق حركت كنید در كمتر از نیم ساعت در روستای تاریخی «خرانق» خواهید بود و می توانید در یكی از منحصر به فردترین بافت های قدیمی و تاریخی ایرانی چند ساعتی وقت بگذرانید و حتی اگر خواستید شب را در كاروانسرای قدیم این شهر سر كنید.
  

پرستشگاه پیر چك چك یكی از  نقاط تاریخی اردكان می باشد

 
 در ضمن بعد از دیدن این دو منطقه اگر خواستید به اردكان برگردید سر راه تان سری به «پیر هریشت» بزنید و از آن سمت به طرف «عقدا» بروید. بخشی كه زادگاه میرزا رضای كرمانی یا همان قاتل ناصرالدین شاه قاجار است و در كنارش غارهای شگفت انگیز «اشكفت» را ببینید. درست است كه به كویر مركزی سفر می كنید كه تابستانی گرم و خشك دارد اما در زمستان هم هوای شهرها در شب به زیر سفر می رسد و در روز سرمای آن هر چند به حد شهرهای كوهستانی نمی رسد، اما خشكی هوا سرما را زیر سایه آفتاب بیشتر می كند و باید حسابی خودتان را بپوشانید و منتظر باشید تا در میانه روز كمی گرم تر شود. در هر صورت برای دو فصل پاییز و زمستان لباس همراه تان باشد.

كوچه های مسقف
در شهرهای كویری مانند اردكان همه چیز متناسب با اقلیم ساخته شده. سامانه پیچیده قنات و معماری یكه بادگیرها و كوچه های باریك، بخشی از خلاقیت های معماران زبردست این سامان با اقلیم منطقه است اما در میان این بناها، هیچ یك به اندازه «ساباط ها» جالب و ممتاز به نظر نمی رسند. ساباط ها كوچه هایی با سقف هایی هستند كه نه تنها خانه های دو سر كوچه را به هم متصل می كنند كه باعث محافظت از مردم در فصل گرم می شوند. این سقف ها به شكلی ساخته می شدند كه رهگذران در مسیر خود در سایه قرار بگیرند.
 
كوچه ضیایی یكی از كوچه های قدیمی اردكان است كه در بافت قدیم آن قرار دارد. این كوچه از مسجد چرخاب تا خانه ضیایی امتداد دارد. در كوچه ضیایی ساباط های متعددی ساخته شدهاست. همان طور كه ساباط ها رامی بینید می توانید مسیر كوچه را بگیری به راهی برسید كه به «دربندها»ی مختلف منتهی می شود. این دربندها در معماری سنتی شهرهای كویری از جمله اردكان اهمیت خاصی داشتند. هر دربند ملك افراد شناخته شده محله بود كه به سبب قدرت مالی یا نفوذ سیاسی دارای چندین خانه بودند. در ورودی این خانه ها در داخل دربند باز می شد و در ابتدای دربند در نسبتا بزرگ قرار داشت كه شب ها بسته می شد و به این ترتیب خانه های داخل دربند از امنیت بیشتر برخوردار می شد.

كوچه ضیایی یكی از كوچه های قدیمی اردكان است

 
كوچه ضیایی
 اغلب دربندهای موجود در اردكان متعلق به اوایل قاجار و در محله چرخاب قرار دارند. در این میان دربند «ملاتقی یكی» از پرجاذبه ترین و طولانی ترین دربندهای اردكان است. در این دربند پیچ در پیچ، 9 خانه قرار گرفته كه از میدان بین هاشمی در محله چرخاب شروع می شد و به محله علی بیك می رسد. این دربند از دو دربند داخل هم تشكیل شده است. بخشی از این دربند سفیدكاری و بخشی دیگر آن كاهگی است و هشتی ورودی آن با نقش گچكاری شده شمسه تزیین یافته است. دربندها را هم كه دیدید باز به دل كوچه ها بزنید.
 
در پس هر كوچه به گذری و هر گذر به میدانی ختم می شود. این كه می گوییم میدان، منظورمان میدان به مفهوم شهری مدرن نیست؛ مقصود جایی است كمی وسیع تر از گذرها كه محل تجمع مردم محل بوده. در كنار میدان چرخاب كه در همین راه درهم پیچیده قرار گرفته دو نخل بزرگ مسجد «ریزده» را می توانید ببینید. نخل هایی كه در عزای امام حسین (ع) و یارانش در كوچه پس كوچه های شهر می توانید پیدا كنید. از میدان چرخاب به سمت شرق حركت كنید و از كوچه ای كه كنار امامزاده محل قرار دارد، بگذرید تا به یكی از مهم ترین بناهای تاریخی شهر اردكان یعنی مسجد جامع برسید.

 اغلب دربندهای موجود در اردكان متعلق به اوایل قاجار و در محله چرخاب قرار دارند.

 
شبیه تابلوهای پرویز كلانتری
با هر وسیله ای كه به سمت اردكان بیایید نخستین تصویری كه از این شهر به یادتان خواهدماند قاب عكسی شبیه تابلوهای معروف پرویز كلانتری است. شهری كه مركز آن شما را به شهری می برد با كوچه های به هم پیوسته با ساباط ها و بادگیرهای بلند و كوتاه و خانه های خشتی اما این تصویری از شهر اردكان است كه مركز منطقه ای به همین نام و بزرگ تر از محدوده شهر است. فاصله میان اردكان تا تهران 567 كیلومتر است. این شهر تا یزد 59 كیلومتر فاصله دارد. نزدیك ترین شهر به اردكان میبد است كه در 9 كیلومتری آن ساخته شده.
 
در مسیر رسیدن به اردكان می توانید معادن سنگ و خاك سفالگری و حتی معادن سنگ آهنگ و سنگ های صنعتی اطراف این شهر و میبد را به خوبی ببینید. به همین خاطر شهر میبد یكی از مهم ترین مراكز سفالگری و كاشی كاری ایران نیز به شمار می رود، اما كاشی ها به میبد رفته و معادن در اردكان باقی مانده اند. كاوش های باستان شناسی در اطراف اردكان نشان از سابقه تاریخی طولانی زندگی در اطراف این منطقه دارد. نیایشگاه «پیر چك چك» و «هریشت» از بناهایی هستند كه براساس داستان هایی كه در منطقه بر سر زبان هاست به دورانی می رسند كه مسلمانان به ایران آمدند.

در مسیر رسیدن به اردكان می توانید معادن سنگ و خاك سفالگری اطراف این شهر  را به خوبی ببینید

  در كنار اینها غار باستانی «اشكفت» قرار دارد كه آثاری از دوران پیش از تاریخ را در خود جای داده است. با این همه قدیمی ترین سندی كه به نام این شهر اشاره می كند در یكی از سفرنامه های قرن هفتم هجری است كه در آن یكی از شیوخ قصد ساختن خانقاهی را در اردكان داشته است. قدمت مسجد جامع اردكان كه از مساجد قدیمی در استان یزد است نیز به همین دوران باز می گردد. بافت تاریخی منحصر به فرد اردكان هم سابقه ای بیش از 800 سال را نشان نمی دهد.

برای گشت و گذار در اردكان از یاد نبرید كه شما وارد یك شهر خشتی كویری شده اید و بخشی از وقت و انرژی خود را باید برای قدم زدن در بافت سنتی شهر بگذارید كه در مركز تاریخی قرار دارد. اردكان به جز مسجد جامع و مسجد «ریزده»، بازار قدیمی و خانه های تاریخی، كوچه هایی دارد كه قدم زدن در دل آنها برای ساعت ها می ارزد و لحظه های خوبی را برای تان به همراه خواهدداشت اما این همه جاهای دیدنی اردكان نیست. برای گشتن در شهر می توانید سه محور را انتخاب كنید. نخستین محور همان شهر قدیمی است و محور بعدی بخش زرتشتی است و بعد از این هم می توانید به سمت بافت نسبتا جدیدتر شهر و پارك شهر بروید.

مسجد جامع اردكان در حاشیه دو كوچه قرار دارد و چهار در دارد

یادگار دوران گذشته

مسجد جامع اردكان در حاشیه دو كوچه قرار دارد و چهار در دارد. فرق نمی كند از كدام در این مسجد- كه در دوران تیموری ساخته شده- وارد می شوید. در اصلی از مسجد از كنار هم قرار گرفت صدها قطعه چوب پنج ضلعی ساخته شده است. روی دماغه در، هشت قطعه فلز به شكل مربع قرار دارد كه تنها چهار قطعه آن باقی مانده است. مسجد فعلی در زمان صفویه بازسازی شده و مانند سایر بناهای معماری منطقه دو بخش تابستانی و زمستانی از خشت و گل دارد.
 
این مسجد یك ایوانی دارای یك صحن است كه گنبدخانه و ایوان و رواق ها در بخشی قرار دارد كه به شبستان تابستانی منتهی می شود. هر چند شبستان تابستانی مسجد جامع اردكان از شبستان زمستانی قدیمی تر و ارائه های معماری بیشتری دارد. در زمستانی اگر بعد از اذان مغرب برای دیدن مسجد بروید می توانید بخش های مختلف این بنا را ببینید. یادتان باشد در دیدن از شبستان تابستانی سراغ «محراب نظركرده» این بخش بروید و آن را از نزدیك ببینید. گنبدخانه و صحن یك ایوانه با رواق هایی در اضلاع شرقی و غربی و همچنین در ورودی و اصلی بنا، رو بهر وی گنبد خانه باز می شود.

قدیمی ترین شیئی كه در مسجد جامع اردكان قرار داشت زیلویی بود كه در سال 1016 بافته شده بود و در محراب اصلی مسجد پهن می شد و حالا در موزه مردم شناسی شهر اردكان است كه كمی آن سوتر از مسجد در كوچه ای قرار گرفته كه حوزه علمیه شهر قرار دارد. موزه مردم شناسی خصوصی است و تا قبل نماز ظهر هم قابل بازدید است. بعد از دیدار از مسجد جامع می توانید به سمت بازار سنتی و قاجاری بروید؛ بازاری كه البته مانند بقیه بخش سنتی نورپردازی شده و می توانید شب و روز حتی بعد از تعطیلی در آن قدم بزنید. در این بازار البته مهم ترین سوغاتی اردكانی یعنی ارده و حلوا و روغنی كه از آن استخراج می شود، تهیه و فروخته می شود.
 
عصاری های قدیمی اردكان در بازار و حوالی آن قرار دارند كه می توانید از نزدیك فرایند روغن گیری از كنجد را ببینید. در كنار عصاری ها، رنگ رزی ها قرار دارند كه در آنها از روناس، گرد روناس را كه در رنگ استفاده می شود، گرفته می شود. در انتهای بازار هم بعد از گذر از یكی از همان گذرهای باریك به كوچه ای می رسید كه در آن می توانید هم آب انبار و پایاب بازار را ببینید و هم آسیاب قدیمی و 3000 ساله اردكان را؛ آسیایی كه ماننده همه آسیاب های مناطق كویری متصل به قنات های شهر است.  

رنگ رزی های اردكان

دو خانه تاریخی و موزه فرش
بعد از گذشتن از چند كوچه باریك و خشتی در محل چرخاب به كوچه ای می رسید كه در سر آن یك آب انبار قرار دارد و میانه كوچه ای باریك به موزه فرش و خانه آیت الله سید روح الله خاتمی ختم می شود. خانه آیت الله سید روح الله خاتمی یكی از مهم ترین خانه هایی است كه در این منطقه قرار دارد و هم اكنون به عنوان موزه مفاخر شهر و یادگارهای خانواده خاتمی نگهداری می شود. این خانه كه حدود 200 سال قدمت دارد زادگاه رییس دولت اصلاحات و خانه پدری او تا زمان فوت آیت الله روح الله خاتمی است كه از استادان سرشناس حوزه و امام جمعه و مدرس حوزه علمیه اردكان بوده است. خانه خاتمی مانند بسیاری از خانه های كویری ساده و دارای دو بخش تابستانی و زمستانی است.
 
دو بخش خانه با حیاطی مربع كه در مركز آن یك حوض قرار گرفته جدا می شود. بخش زمستانی یا آفتاب گیر خانه كه در ورودی قرار دارد هم اكنون به موزه آثار و یادگارهای صاحب خانه اختصاص دارد. سه اتاق كوچك درهم با درهای چوبی دو لنگه و شیشه های رنگی و سردر هلالی آن یادآور كلاس های درس و حافظ خوانی و مثنوی آیت الله سید روح الله خاتمی و فرزندانش را دارد. در گذر از حیاط به بخشی می رسیم كه پیش از این اتاق های اهالی خانه بوده و حالا تبدیل به موزه مفاخر شهر اردكان شده است. مناره بادگیری كه آن سوی حیاط به چشم می خورد نشان از تابستانی بودن بخش جنوبی خانه دارد كه شامل مطبخ (آشپزخانه)، اتاق بادیگر و آب انبار است.
 
مطبخی كه تا پیش از تبدیل این خانه به موزه همچنان اصالت خود را حفظ كرده و تنور سنگی و اجاقش نشان از سال ها كار و گرمای آتش دارد. پشت مطبخ و اتاق بادگیر پایاب قنات به سمت آب انبار می رود. آب مصرفی این خانه و چند خانه همسایه آن از یكی از 57 قناتی كه در اردكان داشت سیرآب می شد. آب با كمك شبكه به هم پیوسته لوله كشی به پایاب قناتی كه در هر خانه ساخته می شد می رسید در آب انبار جمع و مورد استفاده قرار می گرفت. در كنار آب انبار مانند همه خانه های مناطق گرمسیر یخدان خانه قرار دارد كه محل قرار دادن غذاهایی بوده كه احتمال خراب شدن آنها می رفت.

از خانه كه بیرون بیایید موزه فرش ار دكان در مقابل تان است. نكته جالب در موزه های اردكان یكی قرار گرفتن آنها در بناهای تاریخی است و دومی این است كه توسط بخش خصوصی راه اندازی شده اند. موزه فرش هم كه در خانه ای تاریخی بنا شده توسط بخش خصوصی راه اندازی شده است. البته هم اكنون موزه فرش این شهر به خاطر بازسازی تعطیل است. بعد از خانه آیت الله خاتمی باز اگر كوچه را ادامه بدهید به بن بست نمی خورید و به سمت كوچه ای می روید كه شما را با یك گذر به كوچه ای می رساند كه در آن خانه تاریخی «تقدیری ها» قرار دارد.

 خانه تقدیری ها هم مانند خانه آیت الله خاتمی یادگار دوران قاجاریه است

 
 خانه تقدیری ها هم مانند خانه آیت الله خاتمی یادگار دوران قاجاریه است و متعلق به یكی از تاجران شناخته شده شهر به همین نام یعنی تقدیری. این خانه به سبك خانه های یزد، به صورت چهاروجهی ساخته شده و دو بخش اعیان نشین و نوكرنشین دارد. اتاق های ان پنج در و یا سه در است كه درها با شیشه های رنگارنگ و كوچك تزیین شده اند. اتاق های خانه در اطراف حیاط مركزی قرار دارند. خانه تقدیری دو طبقه و یك بادگیر بلند نیز دارد. از خانه تقدیری ها كه بیرون بیایید می توانید به كوچه ضیایی بروید تا علاوه بر دیدن خانه های تاریخی این كوچه با یكی از منحصر‌به‌فردترین الگوهای معماری شهری در شهرهای كویری آشنا شوید؛ «ساباط».

شهر قنات ها
درست است كه ایران كشور كم آبی است و نفس شهر و مردمش به آب بستگی دارد، اما در شهرهای كویری این نفس را از قنات هایی می گیرند كه توسط نیاكان شان كنده شده و طول برخی از آنها به 20 كیلومتر و حتی بیشتر هم می رسد. قنات هایی كه مانند قنات «قطب آباد» اردكان بیش از هزار سال قدمت دارند. به نوشته برخی از منابع معتبر بیش از 60 قنات در اردكان قرار دارد كه در میان آن قطب آباد كه از فیروزآباد میبد سرچشمه می گیرد بزرگ ترین و مهم ترین آنهاست و زمینی برابر 120 هكتار را سیراب می كند.

قنات «قطب آباد» اردكان بیش از هزار سال قدمت دارد

 
در شهر اردكان آنچه می بینید پایاب های قنات ها و آب انبارهایی است كه آب قنات ها با نهرهایی كه زیرزمین حفر می كردند، به آنها سرریز می شد و بدین وسیله برای تابستان و زمستان آب ذخیره می كردند. در مسیر رسیدن آب قنات به پایاب و آب انبار، آسیاب هایی قرار داشتند. حالا یكی از این آسیاب ها در بافت تاریخی اردكان قرار دارد و می توانید با پایین رفتن تا دم سنگ كمی از سامانه عجیب و پیچیده تامین آب سر درآورید. البته آسیاب اردكان در عمق پایین قرار ندارد و بعد از گذر از حدود 30 پله به محل دو سنگ آسیاب می رسد. این محل در عمق 8 متری زمین است. در این محل نیروی آب توربینی چوبی را به چرخش در می آورد و نیروی به دست آمده به سنگ آسیاب منتقل شده و گندم را آرد می كرد. وسایل توزین گندم و  آرد هم در اینجا قرار دارند.

محله شریف آباد
هرچند از دیدن بافت تاریخی و سنتی اردكان نمی شوند گذشت اما درست آن سوی این بافت، محله ای به اسم «شریف آباد» قرار دارد كه محل زرتشتی های این شهر است. محله ای كه مردمانش با شما از پندار و كردار و گفتار نیك می گویند. زرتشتیان بعد از شیعیان دومین گروه مذهبی را در اردكان مانند سایر شهرهای استان یزد تشكیل می دهند. هر چند به گفته خودشان تعدادشان به نسبت سال های قبل كمتر شده اما باز هم بخشی از مردم این شهر هستند. شریف آباد هم بافتی سنتی و خشتی دارد و شهرداری و سازمان میراث فرهنگی شهر در حال آماده سازی و كف سازی و مرمت برخی خانه های قدیمی آن هستند.

نكته: وارد محله كه بشوید می بینید كه بر در و دیوار بعضی از خانه ها به اندازه كف دست گل سفید كشیده شده است. زنان كهنسالی كه در كنار در خانه های شان نشسته اند و با لهجه اصیل اردكانی با شما صحبت می كنند، توضیح می دهند كه این گل سفید نشانه این است كه اینجا خانه زرتشتیان است. در مركز محله شریف آباد و پشت پاركی كه در دل آن قرار گرفته یك خانه تاریخی متعلق به زرتشتیان به اسم خانه «سلامت» قرار دارد كه البته برای دیدن از این خانه باید هماهنگی كنید.
 
بهترین زمان برای رفتن به محله زرتشتیان اردكان یك ساعت مانده به غروب آفتاب است؛ چرا كه در آن زمان به خاطر نماز شامگاهی درهای آتشكده اردكان كه در گذرگاهی كه به اسم آتشكده نامگذاری شده باز می شود. آتشكده اردكان قدمت زیادی ندارد و بنایی ساده است. اگر نزدیك زمان نماز بروید كسی هست كه در آنجا با صدایی بلند «خرده اوستا» بخواند؛ خرده اوستایی كه برای یادبود كسی است یا برای سلامتی. دور تا دور سالن تصاویری از «آشو زرتشت» پیامبر ایرانی قرار دارد با پیام مهم او؛ یعنی پندار نیك، كردار نیك و گفتار نیك.   

نمی شود اردكان بروید و «شولی» مخصوص اردكانی ها را نچشید

 
«شولی» خوران
نمی شود اردكان بروید و «شولی» مخصوص اردكانی ها را نچشید. این مهم ترین غذای اردكانی هاست. برای شولی خوردن هم پیشنهاد می كنیم بعد ازدیدن از محله شریف آباد به سمت پارك شهر بروید و در حاشیه این پارك شولی فروشی های شهر را می توانید پیدا كنید. شولی آشی ساده است كه در آن سبزی، چغندر، پیاز، آرد، عدس می ریزند و با سركه یا رب انار می خورند. البته كنار شولی آش دیگری هم در یزد پخته می شود كه به آش جنوبی معروف است. این ها تنها خوردنی اردكانی ها نیستند.
 
از آنجایی كه شیره توت، رب انار و ارده سوغاتی های مهم این شهر هستند اردكانی ها خوراكی دارند كه از تركیب این سوغاتی ها فراهم آمده. یكی از این خوراكی ها «كورماست» است كه تركیبی از ارده و نمك و شیره توت است و خودشان می گویند برای پایین آوردن قند خون بسیار مناسب است. البته كور ماست را باید خود اردكانی ها درست كنند و مانند آش شولی به راحتی پیدا نمی شود. با خوردن شولی می توانید خودتان را آماده جاذبه های دیگر اردكان بكنید كه خارج از شهر قرار دارد.

كویری در دل كویر
اگر اهل طبیعت گردی و كویرنوردی باشید اردكان یكی از مقصدهای درستی است كه انتخاب كردید. در نزدیكی اردكان كویر این شهر قرار دارد كه به «سیاه كوه» معروف است و شكل نعل اسبی اش معروف است. نقطه كویری بین دو كوه منفرد هرش به ارتفاع 1939 متر در جنوب و سیاه كوه به ارتفاع 2050 متر در شمال قرار دارد و مكانی مناسب برای جذب جریان های آبی و سیلابی است كه از دامنه این دو كوه سرازیر می شود. برای ماندن در این كویر البته باید تجهیزات كافی را داشته باشید و یادتان باشد شب های كویری بسیار سرد و سوزنده است.

اشكفت
بالاتر گفتیم، اگر اهل طبیعت گردی هم باشید اردكان جای مناسبی است. در فاصله یك ساعتی شهر «عقدا» و 70 كیلومتری اردكان یكی از غارهای منحصر به فرد مركز ایران به اسم «اشكفت» یا «اشكفت یزدان» قرار دارد؛ غاری باستانی كه از مكان های مذهبی زرتشتیان ایران و هند است. دهانه ورود به غار اشكفت بسیار دشوارگذر است و از روستای «هفتهر» دو ساعت پیاده روی تا آنجاست. دهانه غار بسیار كوچك است و به محوطه ای بزرگ باز می شود. این غار در صدر اسلام محلی برای نگهداری و حفاظت از آتش مقدس آتشكده كاریان و آناهیتا بود. این باعث شده تا در سال تعدادی از زرتشتیان به زیارت این غار بروند و چند روزی در آنجا اقامت كنند. 

اگر اهل طبیعت گردی و كویرنوردی باشید اردكان یكی از مقصدهای درستی است كه انتخاب كردید

«اشكفت» در زبان محلی به معنای شكاف یا غار است. قطر بزرگ غار از سمت دهانه به سمت انتها از 60 متر به 45 متر كم می شود. سه استالاگمیت بزرگ در وسط غار ساخته شده كه یكی از آنها حدود 3 متر و 80 سانتی متر ارتفاع دارد و دو ستون دیگر یك متر و 20 سانتی متر ارتفاع و حدود 40 سانتی متر قطر دارند. در داخل غار چندین حوض كوچك و بزرگ و آثاری از ساختمان دیده می شود كه نشان دهنده كاركرد سكونتی و عبادتی این غار در گذشته بوده است.

نكته: برای رفتن به غار اشكفت یادتان باشد كه باید تجهیزات كامل داشته باشید و سعی كنید تنها به این منطقه نروید و یك بلد راه محلی نیز همراه خودتان ببرید. در ضمن برای دو ساعت پیاده روی در جایی دشوارگذر (صعب العبور) آماده باشید.

قلعه عجایب

از پیر چك چك تقریبا 15 دقیقه زمان نیاز است تا به یكی از عجیب ترین و دیدنی ترین مكان هایی برسید كه در كویر مركزی و شاید در سراسر ایران به چشم می بینید؛ «روستای تاریخی خرانق». روستا یا شهر خرانق در 50 كیلومتری اردكان از یك سو  85 كیلومتری یزد از سوی دیگر قرار گرفته است. برای رسیدن به این شهر باید از كنار معادن معروفی چون معدن سنگ آهن چادرملو و معدن اورانیم ساغند و باریت و روی و گرانیت و منطقه حفاظت شده دره انجیر گذشت. دره ای كه در آن، زمانی نمونه های یكه ای از حیواناتی مانند كل، بز، قوچ، گربه وحشی، سیاه گوش و حتی یوز ایرانی زندگی می كردند.
 
تا چند سال پیش روستای خرانق در میان همان قلعه قرار داشت، اما با توجه به بافت تاریخی این مكان، مردم به تدریج این قلعه را ترك كردند و به روستای تازه سازی در كنار آن رفتند. مهم ترین بخش دیدنی خرانق بی تردید همین قلعه تاریخی است كه یكی از مهم ترین و بزرگ ترین قلعه های مسكونی داخل ایران بوده. براساس كاوش های باستان شناسی این قلعه حدود 4500 سال پیش ساخته شد. از آن جایی كه این مكان در مسیر راهزنان قرار داشت مردم قلعه را ساختند تا در آن از دست راهزنان درامان باشند. به گفته باستان شناسان برج و باروی قلعه در قرن های بعدی ساخته شد.
     

قلعه خرانق، به شكل یك موزه می تواند نظرتان را جلب كند

 این قلعه به شكل یك موزه می تواند نظرتان را جلب كند. سعی كنید رفتاری را كه در بافت تاریخی اردكان داشتید اینجا هم داشته باشید؛ بگذارید راه شما را پیش ببرد تا بتوانید كوچه پس كوچه ها و خانه های دوطبقه و سه طبقه آن را كشف كنید. یكی از عجایب این قلعه شكل مار مانند و كوچه های پیچ در پیچی است كه برای جلوگیری از راهزنان ساخته شده و اتفاقا همین جذابیت این قلعه است. درون قلعه 80 خانه قرار داشته كه بخشی از آنها هم اكنون احتیاج به مرمت بیشتر دارند، اما لا به لای این خانه ها برخی از خانه ها سالم تر مانده اند و می توانید داخل آنها را ببینید. بیشتر این خانه ها دو یا سه طبقه است و متناسب با توانایی اقتصادی و موقعیت اجتماعی قلعه نشینان طراحی و ساخته شده اند. دیواره های قلعه از خشت و گل است و سقف آن از تیرهای چون حصیرهای الیافی، چوب و پوشال است.
 
این خانه دارای سقف های گنبدی و گهواره ای است و دارای شش برج نگهبانی است كه متصل به بدنه قلعه است. همچنین این قلعه دارای چهار دروازه به نام های دروازه بالا، پایین، رضاخان سرداری و خالو است و اطراف قلعه كوچه های باریكی است كه معروف ترین آنها كوچه گرگ است. در بخشی از این قلعه برجی قرار دارد كه گفته می شود منارجنبان خرانق است. البته هم اكنون منارجنبان خرانق تعطیل است و ظاهرا قرار است بازسازی و دوباره جنبیدن را از سر گیرد. اگر روی دیوارهای برج قلعه خرانق بایستید می توانید دیگر دیدنی های این منطقه را ببینید.
 
یكی از این دیدنی ها كه در فاصله 500 متری قلعه است، پل تاریخی خرانق است كه روی یك پایه سنگی ساروجی قرار دارد. احتمال می رود كه این پل سیل شك نبوده باشد. این پل احتمالا در زمان اشكانیان ساخته شده است. كمی آن طرف تر از پل هم بقعه ای وجود دارد كه به مزار «بابا خادم» معروف است. گفته می شود كه این مكان یكی از مناطقی بود كه امام رضا (ع) در سر راه مشهد از آن گذشت و قدمگاه ایشان به عنوان «مشهدك» معروف است. در اینجا بود كه خادم امام بیمار شد و درگذشت و به خاك سپرده شد و بقعه بابا خادم مدفن او است. بیرون قلعه كاروانسرای خرانق قرار دارد؛ كاروانسرایی كه البته اگر بخواهید شب را در این منطقه بمانید، حتما باید با هماهنگی صورت بگیرد.

یكی از این دیدنی ها كه در فاصله 500 متری قلعه است، پل تاریخی خرانق است

مزرعه مهر
تا اشكفت می روید حتما سری هم به عقدا بزنید؛ شهری در 60 كیلومتری اردكان كه از شهرهای دیدنی و زادگاه افراد شناخته شده ای چون میرزا رضای كرمانی ملقب به شاه شكار، قاتل ناصرالدین شاه است. این شهر از گذشته محل زندگی مسلمان و زرتشتیان بوده است و بناهای تاریخی مهمی چون كاروانسرای چاه ریگ و چهار طاقی مشهوری دارد كه دیدنی است. اما شاید بخشی از شهرت عقدا جز غار اشكفت مربوط به مكان های مشهور زرتشتیان در این شهر است. یكی از این مكان ها كه به مزرعه مهر نامگذاری شده به مزار شاهدخت ساسانی مهربانو شناخته می شود.

براساس باورهای محلی این مكان آرامگاه دختر كوچك یزدگرد است كه بعد از جداشدن از خواهران و برادر و مادرش به همراه پارس بانو خواهر دیگر به عقدا آمد و اینجا از گرسنگی و تشنگی جان سپرد و پیكرش را در همین منطقه دفن كردند. مردم در آن محل شمع روشن می كنند. مزرعه مهر یكی از نقاط مهم زرتشتی نشین منطقه اردكان است. در بخش غربی شهر عقدا در جایی كه روستای «زرجوع» قرار دارد زیارتگاه كوچكی در شكاف سنگ قرار دارد كه در باور مردم منطقه محلی كه «پارس بانو» خواهر مهربانو در آن جا در اثر گرسنگی درگذشته است. در روزگاران گذشته لباس مقنعه مانندی در شكاف كوه قرار داشت كه گفته می شد متعلق به پارس بانو بوده . این لباس هم اكنون از كوه جدا شده و در جایی نگهداری می شود. در اطراف این نیایشگاه خیمه هایی ساخته شده كه هر سال از 13 تا 17 تیرماه پذیرای افرادی است كه برای برپایی مراسم آیینی پارس بانو به این منطقه می آیند.

نكته: داستان مفصل خانواده یزدگرد و ماجرای شان در یزد را در بخش «پیر چك چك» بیشتر خواهیم خواند.

نگهدار شاهزاده ساسانی
یكی از كلماتی كه در استان یزد زیاد به گوش تان می خورد واژه «پیر» است. پیرها در حقیقت مكان های مذهبی هستند كه متعلق به زرتشتیان است و باور عمومی بر این كه این مكان های متعلق به فرزندان یزدگرد سوم است كه بعد از فرار و انتشار خبر كشته شدن آخرین شاه ساسانی، به مرور پناه آوردند. اما در میان این پیرها، «پیر چك چك» یا نیایشگاه سبز اردكان یكی از مهمترین بناهای مذهبی زرتشتیان است. درباره تاریخچه نیایشگاه پیر چك چك اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما زرتشتیان و محلی ها معتقدند این نیایشگاه متعلق به نیك بانو دختر یزدگرد است.
 
بنای پیر چك چك در میانه دو كوه در بالای دره ای ساخته شده كه در آن چشمه ای همیشه جاری قرار دارد و قطره قطره های آبی كه از این چشمه سرازیر می شود چك چك به داخل مكانی كه در دل صخره برای عبادت قرار داشت، می چكد. این شاید مهم ترین دلیل نامگذاری این محل به نام «پیر چك چك» یا «پیر چك چكو» معروف باشد. البته برخی هم این نیایشگاه را پیر سبز می نامند كه به خاطر درختان همیشه سبزی است كه در دل كوه به چشم می خورند. یكی از این درخت ها چناری كهن است كه محلی ها معتقدند به داستان نیك بانو باز می گردد.

بنای پیر چك چك در اردكان, در میانه دو كوه در بالای دره ای ساخته شده

نكته: «پیر چك چك» 45 دقیقه دورتر از اردكان در جاده یزد به طبس و مشهد قرار دارد و نزدیك خرانق است. برای همین یك نصف روزتان را باید خالی كنید تا از این منطقه دیدن كنید. جاده اردكان به پیر چك چك در دل كویر این شهر ساخته شده و سیاه كوه را كه پیشتر درباره اش صحبت كردیم می توانید در راه ببینید. اگر ماشین شخصی ندارید هم مشكلی نیست، می توانید در اردكان ماشین بگیرید. در چك چك فروشگاه و رستوران وجود ندارد.

شاهزادگان آواره یزدگرد

براساس باور عمومی و اسناد تاریخی یزدگرد سوم هفت فرزند؛ پنج دختر و دو پسر داشت. این فرزندان به همراه همسر یزدگرد، كتایون بانو بعد از رسیدن خبر كشته شدن یزدگرد به سمت مركز ایران آمدند تا از حمله اعراب در امان باشند. در نزدیكی یزد این خانواده از هم جدا شدند. «مهربانو» و «پارس بانو» به سمت «عقدا» رفتند و در آن جا درگذشتند. «شهربانو» هم به باور ایرانی ها توسط عرب ها به اسارت گرفته شد و به مدینه برده شد و همسر امام حسین (ع) شد. «نازبانو» راه مخالف خواهران را پیش گرفت و به سمت جنوب رفت و در كوه «تیجنگ» گم شد و آرامگاه معروف «پیر ناركی» جایی است كه او در  آنجا دفن شده است.    

زیارتگاه پیر ناركی

 
زیارتگاه پیر ناركی
 «كتایون بانو» به همراه «اردشیر» پسر كوچك تر به سمت یزد رفتند. اما آن دو هم، از هم جدا شدند و اردشیر در شرق یزد د رجایی گم شد كه امروز به پیر «نارستانه» معروف است. كتایون هم در آستانه ورود به یزد پشت حصار خود را به چاهی انداخت كه هم اكنون به «ستی پیر» یا آرامگاه كتایون معروف است. از میان این خانواده «نیك بانو» به همراه «مروارید» كه به زبان های باستانی ایران، «هریشت» یا خدمتگزار او بود به سمت اردكان رفتند. به نظر می رسد كه مروارید در میانه راه به هر دلیلی از او جدا شد و نیك بانو راه خود را در تنهایی به سمت شرق ادامه داد تا پای كوهی رسید كه حالا نیایشگاه چك چك در آن قرار دارد.
 
او در پای كوه بود كه سیاهی لشگر را دید و ترسان از كوه بالا رفت و در میانه راه بالا رفتن- آن طور كه در باور محلی است- توانش را از دست داد و فریاد زد كوه مرا در آغوش بگیر! با گفتن این جمله در شكاف كوه گم شد. بعدها چوپانی كه گله اش را گم كرده بود به اینجا رسید و آبی كه از شكاف كوچه چك چك می آمد، او را از تشنگی نجات می دهد و در خواب صدای «نیك بانو» را می شوند كه می گوید اینجا برای من اتاقی بساز و شمعی بیافروز تو.
 
به سلامت گله ات را پیدا خواهی كرد. او وقتی از خواب بیدار می شود گله اش را پیدا می كند و به كمك بزرگان روستایش، این زیارتگاه را بنا می كند. از آن جایی كه همیشه چشمه آبی در این مكان روان بوده برخی از پژوهشگران معتقدند، این مكان در گذشته یكی از پرستشگاه های مهم آناهیتا بوده. این نظری است كه درباره كوه بی بی شهربانو نیز داده می شود. به هر روی، پیر چك چك منطقه ای است دیدنی چه به لحاظ طبیعت گردی و چه به لحاظ گردشگری تاریخی. بهشتی كوچك و سبز در دل كویر مركزی ایران كه تا از نزدیك آن را نبینید، باوركردنش سخت خواهدبود.

در حصار كوه
برای رسیدن به نیایشگاه پیر چك چك نیازی نیست سینه كوه را بگیرید و بالا بروید، از پای كوهی كه نیایشگاه در میانه آن قرار گرفته راهی پلكانی ساخته شده كه در دو طرف آن مكان هایی برای استراحت و اتاق هایی است كه می توان در آن اقامت كرد. البته اقامت در این منطقه باید در هماهنگی با انجمن زرتشتیان شریف آباد باشد كه اداره پیر چك چك را به دست دارند. در اطراف پله هایی كه به سمت نیایشگاه می روند پر از جملاتی از زرتشت و بخش هایی از گاتاهای مشهور اوست. روی یكی از تابلوها نوشته شده: «پاكی و پارسایی و پرهیزگاری بهترین كار نیك و مایه خوشبختی است.» روی بعضی از تابلوها هم تاكید شده كه برای ورود به این مكان باید كاملا پاك بود.

نیایشگاه پیر چك چك در اردكان

 از زنان و دختران زرتشتی هم خواسته می شود كه با پوش و لباس سنتی خود وارد چك چك شوند. در هنگام ورود به نیایشگاه كه باید كفش ها را از پا درآورید و مردان هم كلاه سفیدی بر سر داشته باشند. در دیواره كوه آتشگاهی سه شاخه قرار دارد و در مقابل آن ظرف لوتوس كه 12 شاخه به نشانه 12 ماه سال دارد. در كنار آتشگاه مكانی است كه چك چك آب از كوه به زمین می خورد. این قطرات آب برای زرتشتیان تبرك شده. اگر بخواهید می توانید عود روشن كنید. آیین روشن كردن عود در نیایشگاه های زرتشتی این گونه است كه عود را باید از آتش آتشگاه روشن كرد و گذاشت تا شعله آن خاموش شود و بعد باید سر آن را به 12 برگ لوتوس زد و به ستون عوددان متصل كرد. حالا بعد از دیدار از نیایشگاه می توانید از بالای آن به كویری كه رو به روی شماست نگاه كنید.

نكته: دیدن از پیر چك چك مشكل خاصی ندارد و تنها در فاصله 20 تا 27 خردادماه كه مراسم رسمی در آن جا برگزار می شود اجازه ورود به غیرزرتشتیان داده نمی شود.

هریشت شاهزاده
در راه بازگشت از خرانق و چك چك به اردكان حتما سری هم به «پیر هریشت» بزنید و از نیایشگاه آنجا دیدن كنید. داستان این نیایشگاه در ادامه داستان «نیك بانو» است. «مروارید» خدمتگزار نیك بانو در همین جا از او جدا شد. شاید همین جا درگذشت و نیك بانو او را گذاشت و به سمت چك چك رفت.

در راه بازگشت از خرانق و چك چك به اردكان حتما سری هم به «پیر هریشت» بزنید

پیر هریشت هم مانند چك چك در بلندای كوهی قرار دارد. هر چند این كوهی به بلندی چك چك نیست. برای رسیدن به نیایشگاه كه از سنگ سفید ساخته شده پلكانی وجود دارد كه می توانید به راحتی به آن برسید. آرامگاه دو اتاق دارد. در اتاق دوم گوری قرار دارد كه دور تا دور آن هم اكنون حفاظ شیشه ای گذاشته شده است. در اینجا هم مانند پیر چك چك آتشگاهی قرار دارد. روی این گور شمع و گل و قند برای تبرك قرار می دهند.