شهر اردبیل

مورخان قدیم، اردبیل را واژه ای اوستایی دانسته اند كه از دو كلمه “ارتا” (مقدس) و “ویل” (شهر) كه معنی شهر مقدس را می دهد. بسیاری از مورخان اسلامی بنای این شهر را به فیروز پادشاه ساسانی نسبت می‌دهند و نام آن را “بادان پیروز” نامیده اند.

چنین می‌نماید كه این شهر بیش از ۱۵۰۰ سال قدمت تاریخ دارد. به روایت اوستا، زردشت پیامبر ایرانی دركنار رود “دائی یتا ” كه امروزه ارس نامیده می شود به دنیا آمد و در كوه سبلان كتاب خود رانوشت و برای ترویج دین خود، به شهر “باذان پیروز” رفت. عده ای به او ایمان آوردند و در این ناحیه جنگی بین زردشتیان و بت پرستان روی داد كه دراین جنگ زردشتیان بر همه روستاها و قصبه های اطراف اردبیل دست یافتند و به افتخار این پیروزی آتشكده ای در اردبیل بنا كردند كه آثار آن هنوز در سه فرسنگی این شهر در دهكده‌ای به نام آتشگاه باقی مانده است.

در دوران حكومت انوشیروان پیروان مزدك كه از جان خود می ترسیدند به اطراف ایران می‌گریختند و عده ای هم به اردبیل گریختند. مزدكیان از مخالفان حكومت ساسانی و خلافت بین امیه در اردبیل بودند كه دائما‍‏‏‎ُ ‏دستور پیگرد و توقیف آنان صادر می شد. اهمیت مساْله مزدكیان، خلفای بنی امیه را برآن داشت تا پایتخت را از مراغه به اردبیل انتقال دهند. در زمان هشام از خلفای بنی امیه، طوایف بارین خزر به آذربایجان حمله و شهر را غارت كردند. اردبیل در زمان عباسیان مركز ایالت آذربایجان بود.

در سال ۶۱۷ هجری مغولان پس از حمله به ایران اردبیل را غارت كردند. در زمان هلاكوخان، مركز فرمانروایی اردبیل به مراغه منتقل شد و در زمان آباقاخان، تبریز پایتخت حكومت ایلخان شد. در دوره حكومت تیموریان، امیر تیمور در اردبیل به خدمت شیخ صفی الدین رسید و به درخواست شیخ، هزار نفر از اسیران را آزاد كرد. پس از فوت شیخ صفی الدین، این شهر قبله صوفیان شد و اكثر پیروان طریقت به این شهر روی آوردند. شاه اسماعیل از اردبیل قیام كرد و حكومت واحد ایرانی را تشكیل داد و ملوك الطوایفی را از بین برد.

در زمان صفویه هركس گناهی مرتكب می شد به اردبیل پناهنده می شد و از هر گونه آسیبی در امان می ماند. از این رو، به دار الامان نیز معروف بود وبعضی آن را دارالارشاد نیز گویند. این شهر در جنگ ایران و روسیه تا زمانی كه عهدنامه تركمانچای تنظیم شد در اشغال روسها بود. در این زمان (۱۲۴۵ هـ.ق ) همه اشیاء قیمت و بی همتای مقبره شیخ صفی الدین و زینت آلات دیگر مقبره ها و كتاب های مهم كتابخانه اردبیل كه شاه عباس وقف كرده بود و از كتابهای خطی نفیس وبی نظیر و بی همتا بود غارت شد.

این اشیاء و كتابهای نفیس هم اكنون در موزه های مسكو و لنینگراد نگهداری می شود. در زمان سلسله قاجار، پس از انتقال ولیعهدنشین از اردبیل به تبریز، این شهر از رونق افتاد و دچار ركود اقتصادی شد. رویدادهایی مانند زمین لرزه هایی پیاپی، هجوم قبایل واقوام گوناگون، و تاخت و تازهای بیگانگان رفته رفته سبب شد اردبیل از پیشرفت وترقی بازماند. در سالهای اخیر این شهر توسعه یافت و وجود آثار تاریخی بویژه مقبره خاندان شیخ صفی و همجواری اش با آب های گرم سرعین باعث شد این شهر رونق و اعتبار پیش خودرا بدست آورد.

مراكزتاریخی وباستانی

۱- خانه سید هاشم ابراهیمی
۲- منزل وكیل الرعیا
۳- خانه حاج یوسف آقاصادقی
۴- خانه حاج میرزا ابراهیم صادقی
۵- خانه سنگی دركوه
۶- دخمه سنگی ویند
۷- بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی
۸- مقبره امین الدین جبراییل
۹- برج شاطر گنبدی
۱۰- تپه قره شیروان
۱۱- حمام پیر زرگر اردبیل
۱۲- حمام پیرعبدالملك
۱۳- حمام اوچ دكان
۱۴- حمام حاج شیخ
۱۵- حمام پیر
۱۶- حمام ملاهادی

۱۷- حمام صفویه

جاذبه های طبیعی

۱. آبشارگورگورسبلان
۲. آب گرم قهوه خانه ممتاز
۳. آب گرم بشی باجی لار
۴. آب گرم قره سو
۵. آب گرم ساری سو
۶. آب گرم گاومیش گلی
۷. آب گرم گزال
۸. آب گرم قهوه خانه همت
۹. آب پهن
۱۰. آب یل سویی
۱۱. آب چشم
۱۲. چشمه های بیله دره
۱۳. چشمه اسد
۱۴. چشمه بوشعلی
۱۵. چشمه های معدنی سرعین
۱۶. چشمه گل علی
۱۷. چشمه سردابه
۱۸. منطقه حفاظت شده نئور
۱۹. دریاچه نئور
۲۰. دریاچه شورابیل
۲۱. تالاب گنجگاه
۲۲. تالاب نوشار
۲۳. تالاب شور گل
۲۴. تالاب ملااحمد

اماكن زیارتی

• مسجدجامع اردبیل
• مسجدمیرزا علی اكبر مجتهد
• امامزاده صالح
• گورستان شام اسبی
• گورستان كرجان
• كلیسای مریم مقدس

صنایع و معادن

صنایع اردبیل در دو گروه صنایع دستی و صنایع ماشینی قابل بررسی است. صنایع دستی اردبیل بیش تر توسط عشایر و ساكنان شهرها و روستاهای كوچك منطقه صورت می گیرد. قالی بافی، گلیم بافی و جاجیم بافی از كهن ترین صنایع دستی شهرستان اردبیل است كه دارای شهرت فراوان و اهمیت ویژه ای هستند. گلیم بافی در این میان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده و فرش اردبیل در مجموعه فرش های نفیس آذربایجان به شمار می آید. نقشه شكسته و اسلیمی، زمینه فرش های تولیدی فرش بافان اردبیلی را تشكیل می دهد. از مهم ترین طرح های این نقشه ها می توان به طرح قیچی، تك گل، ستاره، ریزماهی، وان، هریس، زیرخاكی، كله قوچ، زرین قلم، طرح قره باغ، لچك ترنج و مانند این ها اشاره كرد. بر اساس آمار موجود ۸۰ درصد فرش تولیدی شهرستان اردبیل، به خارج از كشور و بیش تر به كشورهای آلمان، ایتالیا، فرانسه و ژاپن صادر می شود. از دیگر صنایع دستی شهرستان اردبیل می توان شال بافی، جوراب های پشمی، پشتی، قلاب دوزی، خورجین بافی، نقره كاری، قلمزنی، خاتم كاری، صنایع چوبی و فلزی و سفال گری را نام برد.
اردبیل در صنایع ماشینی نیز دارای اهمیت است. این شهرستان در تولید فولاد خام، لاستیك و سیمان طی سال‌‏های اخیر با راه‌‏اندازی كارخانه‌‏های متعدد به رشد خوبی دست یافته است و ۴۰ هزار تن از كل لاستیك تولیدی كشور در اردبیل تولید می‌‏شود و سهم استان اردبیل از میانگین تولید ۳۲ میلیون تن سیمان در سطح كشور حدود ۳ درصد است.

كشاورزی و دام داری

آب و هوای مناسب و خاك مرغوب سبب شده كه كشاورزی اصلی ترین منبع درآمد شهرستان اردبیل باشد. معاش غالب مردم اردبیل از فعالیت های كشاورزی و خدمات تامین می گردد و عمده محصولات كشاورزی این شهرستان، گندم، سیب زمینی، جو، ذرت دانه ای، چغندرقند، و انواع حبوبات و میوه است. پرورش زنبور عسل و تولید عسل مرغوب در اردبیل بسیار رونق دارد، به طوری كه عسل این شهرستان شهرت ملی یافته است. پرورش نوعی ماهی قزل آلا نیز در این شهرستان صورت می گیرد كه از نظر مزه و كیفیت غذایی از بهترین ماهی های جهان است. هم چنین شهرستان اردبیل در عرضه گوشت و محصولات لبنی نیز بسیار فعال است و از ۵ میلیون واحد دامی استان نقش شهرستان اردبیل بسیار پر رنگ است.

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

واژه اردبیل واژه ای اوستایی است كه از دو كلمه آرتا ( مقدس ) و ویل ( شهر ) به معنی شهر مقدس تركیب شده است. به روایت اوستا زرتشت پیامبر ایرانی در كنار رود دائی یتا كه امروزه ارس نامیده می شود به دنیا آمد و كتاب خود را در سبلان نوشت و برای ترویج دین خود، روی به شهر بازان پیروز آورد. عده ای به او گرویدند و در این ناحیه جنگی میان زرتشتیان و بت پرستان روی داد كه در این جنگ زرتشتیان بر همه روستاها و قصبه های اطراف اردبیل دست یافتند و به افتخار این پیروزی آتشكده ای در اردبیل بنا كردند كه امروزه آثار آن در سه فرسنگی این شهر در دهكده ای به نام آتشگاه باقی مانده است. اردبیل در دوره اشكانیان و در میان شهرهای آذربایجان جایگاه ویژه ای داشت.
نوشته اند كه قهرمانان آذربایجان به نام دهام كه از پهلوانان و از نژاد كیان بوده اند، در این دوره از اردبیل برخاسته اند. به این ترتیب، بنای شهر اردبیل را بسیار كهن تر از زمان ساسانی باید دانست. برخی نام قبلی این شهر را آذر بهمن نیز دانسته اند. اردبیل در سده های ۴ تا ۶ میلادی از سوی هون ها كه هر چند گاه یكبار به ایران می تاختند، آسیب ها دید. از آنجا كه پیروز ساسانی خرابی های اردبیل را كه بر اثر خشكسالی و حملات هون ها ایجاد شده بود ترمیم كرد و ظاهرا دیواری به دور شهر كشیده، بنای آن را به او نسبت داده اند. پیش از دوره اسلامی آذربایجان دارای دو مركز اصلی بود: یكی از این دو مركز گنجك( به ارمنی گنزك ) بود كه همان تخت سلیمان امروزی است، اما نام مركز دیگر در جغرافیای استرابن از قلم افتاده است. در دوره اسلامی این دو مركز را شیز و اردبیل خوانده اند. می گویند اردبیل بدون شك مركز تابستانی آذربایجان بوده است. از اواسط تا اواخر دوره ساسانی، اردبیل به تنهایی مركز آذربایجان به شمار می رفت و سكه های دوره پارتی و ساسانی در این منطقه با علامت اربارات ضرب می شده است. اردبیل به هنگام فتح آذربایجان به دست مسلمانان همچنان پایتخت این منطقه و مقر مرزبان آن بود.
در دوره ایلخانان گرچه تبریز، به عنوان شهر مهم آذربایجان رو به رشد بود و از لحاظ سیاسی جایگزین اردبیل به شمار می آمد اما اردبیل نیز به عنوان دارالارشاد هنوز از جایگاهی خاص برخوردار بود. اردبیل در دوره صفوی از لحاظ سیاسی و اقتصادی سرآمد شهرهای ایران بود. شاه اسماعیل صفوی قیام خود را از اردبیل آغاز كرد. این شهر در مسیر شاه راه تجاری ایران و اروپا قرار داشت و ابریشم وارده از گیلان، از طریق اردبیل به اروپا صادر می شد. این امر در پیشرفت اقتصادی و افزایش درآمد مردم تاثیری مهم داشت. اردبیل دردوره قاجاریه رونق و شكوه گذشته را باز نیافت و وسعت آن به حدود یك سوم وسعت شیراز می رسید.

مشخصات جغرافیایی

شهر اردبیل مركز شهرستان، در ۴۸ درجه و ۱۸ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۸ درجه و ۱۵ دقیقه عرض جغرافیایی و در ارتفاع ۱۳۱۱ متری از سطح دریا قرار گرفته است. وسعت این شهرستان ۳۸۱۰ كیلومتر مربع است و چهره عمومی شهرستان اردبیل متاثر از ارتفاعات كوهستان های سبلان، طالش و بزغوش است كه این عوامل طبیعی سبب محصور شدن آن شده اند. این شهرستان به عنوان یكی از مناطق سردسیر ایران بین پنج تا هشت ماه از سال سرد است. اردبیل ازشمال به شهرستان نمین از جنوب به گیوی از غرب به مشكین شهر و از شرق به استان گیلان محدود است. مسیرهای دسترسی به این استان عبارت اند از:
– مسیر راه اردبیل – آستارا به درازای ۶۷ كیلومتر
– مسیر اصلی اردبیل -– خلخال به درازای ۱۱۴ كیلومتر
– مسیر اصلی اردیبل – گرمی – بیله سوار
– مسیر اصلی اردبیل – سراب به درازای ۸۵ كیلومتر
شهرستان اردبیل هم چنین دارای فرودگاه است.