چمگردان

چمگردان یكی از شهرهای استان اصفهان و شهرستان لنجان است كه در ۲۴ كیلومتری جنوب غربی اصفهان و ۶۰۰ متری غرب زرین شهر ( مركز شهرستان لنجان ) واقع گردیده است .از نظر مختصات جغرافیایی در ۵۱ درجه و ۲۰ دقیقه و ۳۰ ثانیه طول شرقی از نصف النهار مبداء و ۳۲ درجه و ۲۳ دقیقه و ۳۰ ثانیه شمالی از خط استوا قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا حدود ۱۷۵۱ متر است.

حدود و وسعت

چمگردان از شمال با كارخانه ذوب آهن اصفهان و رشته كوه پنجی كه مرز طبیعی دو شهرستان لنجان و نجف آباد محسوب می شود ، از جنوب به زاینده رود كه حد فاصل شهر سده لنجان و چمگردان است ، از مغرب به شهرك واحد ( كه برای اسكان اولیه كارگران ذوب آهن ایجاد شده بود و اكنون مخروبه و غیر مسكونی است ) و از مشرق به زرین شهر ، مركز شهرستان لنجان محدود می شود و حدود ۶/۳ كیلومتر وسعت دارد.

شیب

چمگردان در دره باز زاینده رود ایجاد شده و با شیب تندی از شمال به جنوب یعنی به سمت زاینده رود و شیب ملایمی از مغرب به مشرق كشیده و در شكلی شبیه به مستطیل نامنظم گسترش یافته است .

پوشش گیاهی

منطقه لنجان به دلیل قرار گرفتن در اقلیم نیمه بیابانی از پوشش گیاهی چندانی برخوردار نیست و اگر از دره زاینده رود و حوضه آبیاری آن صرف نظر گردد باقی مانده سطح آن با توجه به آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی دارای پوشش گیاهی ناچیز می باشد.كمی بارندگی ، ریزش باران در فصل زمستان كه رویش گیاه ممكن نیست .و بالا بودن تبخیر امكان وجود مناطق سرسبز طبیعی را از بین برده است. با این حال هرجا كه شرایط مناسب وجود داشته باشد گیاهانی می روید كه در این جا به نمونه هایی از انوع آن اشاره می كنیم :

گیاهان دارویی :

ـ بارهنگ :گیاهی خودرو و دارای دانه های سیاه رنگ كوچك است. دانه های آن را همراه با آب جوش یا چای برای درمان بیماری های گوارشی ، دل درد كودكان و. .. استفاده می كنند.

ـ بیدانجیر:گیاهی كه میوه آن دارای روغن است. در قدیم روغن آن را در عصاره های روغن كشی كرده و از آن برای روشنایی استفاده می كردند و به آن ” روغن چراغ ” ( بیدانجیر ) می گفتند .

ـ پونه كوهی :گیاهی است كه در ارتفاعات و دشت های منتهی به كوهستان می روید؛ قدی كوتاه دارد و معمولاً در اردیبهشت ماه قابل چیدن است ، خشك شده آن را باماست یا دوغ مصرف كرده و بعضی اوقات آن را مانند چای دم می كنند .طعم دم كرده آن شبیه نعنا می باشد .

ـ تاجریزی: خودرو و دارای دانه های كوچك قرمز رنگ است و شكلی شبیه گوجه فرنگی ولی بسیار كوچك تر دارد. از آن برای رفع حساسیت استفاده می نمایند. برای بیماری های تنفسی نیز توصیه شده است .

ـ خاكشتر ( خاكیچی ):گیاهی است خودرو ، از تخم آن به صورت دانه های زرد رنگ بسیار ریز است در درمان بعضی از بیماری های گوارشی و موارد مشابه استفاده می كنند. شربت خاكشتر كه با آب و شكر یا سكنجبین تهیه می شود در فصول گرما ضد اسهال و تأمین كننده آب بدن است .

ـ شاتره :گیاهی خودرو و صحرایی به رنگ سبز كم رنگ بوده و گلهای صورتی دارد. از دم كرده آن برای درمان سوء هاضمه و موارد مشابه استفاده می شود .

ـ قدومه : گیاه خودرو و صحرایی و دارای دانه های شبیه به عدس ولی كوچك و پهن تر است. از دانه های آن برای دران بعضی از بیماری ها مثل كاهش تب و درمان بیماری های تنفسی استفاده می شود .

ـ كنگر :در ارتفاعات می رود در صورتی كه هنوز كاملاً سفت و چوبی نشده باشد ساقه های آن را در ماست ریخته و مصرف می كنند.

ـ گل ختمی : دارای ساقه های بلند و خودرو است. گلهای آن سفید ، صورتی ، سرخ و بنفش است كوبیده گل آن را با حنا مخلوط كرده برای تقویت موی سر استفاده می كنند. از دود حاصل از سوختن آن برای تسكین دل درد استفاده می شده است .
ـ میجو :همان گیاه شیرین بیان است. ریشه های آن را كه به صورت خودرو در مناطق صحرایی نیمه مرطوب می روید در آب جوشانده و دم كرده آن را مصرف می كنند. مصرف دم كرده آن برای بیماری های معده نافع است.

تاریخ پیدایش محل

بنا بر شواهد موجود و گفته های مردم در زمان قدیم در منتهی الیه قسمت غربی چمگردان كنونی روستایی به نام بوه Boveh وجود داشته كه برای خود قلمرو مشخص و آب و ملك معین داشته است. برخی عقیده دارند مهاجران روستای بوه بانیان اصلی چمگردان نیستند و قبل از ورود آنها افراد دیگری در چمگردان می زیستند و شرایط مساعد چمگردان اندك بازماندگان بوه را به این آبادی كشانده است. این عده می گویند وجود مزرعه ( صحرای ) بوه در كنار صحرای ( گردان ) كه با فاصله از یكدیگر قرار دارند حاكی از وجود آبادی مستقل بر این نامها بوده است وبر این اساس شاید هم زمان با روستای بوه ، چمگردان نیز دوران آبادی خود را می گذرانده است . به عقیده گروهی دیگر در زمان قدیم ( اوایل صفویه ) عده ای از ایلات و عشایر كه به همراه دام های خود برای یافتن آب و چراگاه از محلی به محلی دیگر در حركت بوده اند تصمیم می گیرند مكان مناسبی را برای زندگی یكجانشینی انتخاب كرده تا از آوارگی نجات یافته و زندگی بهتری را بناگذارند ، از میان این كوچندگان دو نفر به نام « زمان » « و « كرم » تصمیم به یافتن محلی مناسب برای خود می گیرند و پس از آن كه مكان های مختلف را بررسی می كنند به چمگردان فعلی رسیده و مصمم می شوند با سكونت در این مكان خوش آب و هوا و حاصلخیز از عمری خانه به دوشی رهائی یافته و زندگی نوینی را پایه گذاری كنند. در این كه درچه زمان و كدام یك رودتر به چمگردان رسیده اند اختلاف نظر وجود داشته و دیدگاه روشنی كه بتواند آن را اثبات كند وجود ندارد و حتی به درستی مشخص نیست كه آیا قبل از ورود این دو كسان دیگری در چمگردان می زیسته اند یا خیر ؟به عقیده این دو گروه ، زمان و كرم قلعه ای را به نام قلعه « پائین » یا « قلعه حمام » كه هستی اولیه آبادی جدید بود بنیاد می گذارند. پس از قلعه پائین ، چمگردان توسعه یافت و از طرف مغرب بازارچه را شامل شد بعدها در گوشه جنوبی قلعه پائین گرمابه ای ساخت ند كه به حمام پائین شهرت یافت .رفته رفته با ازدیاد جمعیت از یك سو و مهاجرت خانواده هایی از نقاط دیگر جمعیت رو به فزونی گذاشت بنابراین زمانی كه بازماندگان بوه به چمگردان آمدند مهاجران قبلی از جمله زمان و كرم كه مدتها قبل آمده بودند همراه با خانواده هایشان در آن قلعه زندگی می كردند به بیانی دیگر قلعه پائین قبل از خرابی بوه بوده است. در مقابل این نظر گروهی دیگر كهن نبودن قلعه پائین و نبود آثاری با چنین سابقه را دلیل رد آن دانسته و معتقدند آبادی و آبادانی بوه مدت ها قبل از شروع بنای چمگردان بوده است و مهاجرانی از نقاط مختلف به بنیاد و آبادانی آن اقدام كرده اند. این گروه قدمت چمگردان كنونی را بر اواخر دوره صفوی و اوایل دوره افشاره می رسانند .گروه اندكی بنا و آبادانی چمگردان را به افراد از ایل بختیاری نسبت می دهند ولی طرفداران این نظریه بسیار اندك اند و گروهی نیز با آن مخالف.هم زمان و یا اندكی پس از زمان و كرم خانواده هایی كه نقاط دور و نزدیك به این مكان مهاجرت كرده و به زراعت و دامداری مشغول شدند و كم كم به زمین آن وابسته گردیدند و به این ترتیب رفته رفته هویت جمعیتی چمگردان شكل گرفت. بخشی از این مهاجرین از طوایف بختیاری ، گروهی از شیراز و حوالی آن ، گروهی از سده لنجان و عده ای از زرین شهر بودند.عده ای از اعراب كوچ نشین نیز به دلیل قرارگرفتن چمگردان در مسیر كوچ آنان زندگی یكجانشینی را در چمگردان مناسب دیده و تصمیم به سكونت در این مكان گرفتند. گفته می شود كه گروهی از ساكنان كنونی چمگردان بازماندگان روستای بوه هستند .

علل وجودی ، پیدایش و گسترش چمگردان

وجود آب زاینده رود و زمین های مساعد كشاورزی امكان زندگی انسان ها و دام هایشان را تضمین می كرد و با وجود نبودن وسایل امروزی دسترسی به آب را در هر زمان میسر می نمود و همین موجب سكونت در این مكان گردید .
قدیمی ترین نقطه مسكونی شهر جایی است به نام « قلعه حمام » یا قلعه پائین كه در محدوده روبروی مسجد صاحب الزمان قرار داشت. پس از آن در اطراف قلعه حمام ، ساختمان ها به طرف غرب و تا نزدیكی بازارچه گسترش یافت و بعدها در طرف مشرق نیز خانه هایی تا قلعه اربابی ساختند. از این به بعد گسترش چمگردان به طرف شمال و با سرعتی كمتر در مغرب نیز ادامه داشت.

اماكن و بنا های تاریخی

با وجود دیرندگی چمگردان كه در بخش جغرافیایی تاریخی به آن اشاره شد آثار و بناها ی تاریخی چندانی در این شهر دیده نمی شود. یكی از دلایل این امر تغییر محل چمگردان در سالهای قبل از احداث سد زاینده رود بدلیل تغییر مسیر رودخانه بوده است. با اینحال مهمترین اماكن قدیمی و تاریخی آن برج ها هستند كه نماد و نشانه مقاومت مردم در برابر راهزنان می باشند. زیبا تر ین برج از نظر استواری ومعماری برج اربابی بوده كه در اردیبهشت ماه سال ۱۳۷۴ تخریب و به ساختمان مسكونی تبدیل شده است .سایر برج ها نیز هریك به نوبه خود نشانه قدمت شهر ویاد آور گذشته این سرزمین بودند. به جز برج ها ساختمان عصاری كه ۲۰۰متری غرب مسجد فاطمیه قرار داشت از بلند ترین ساختمانهای چمگردان بوده كه اكنون اثری از آن نیست .

از دیگر آثار تاریخی چمگردان می توان به منازل مسكونی قدیمی اشاره كرد. یكی از آخرین منازل مسكونی ساختمانی مربوط به عباسعلی زارعی بود كه در نوع خود امتیازات ویژه ای داشت. این بنا علاوه بر داشتن ارسی زیبا و گچ بری های ممتاز در ایوان ، با وجود گذشت حدود دو قرن تا زمان تخریب استواری خود را از دست نداده بود.

ساحل و حاشیه زاینده رود از ابتدا تا انتها دارای مناظر طبیعی جذاب بوده و بعلاوه مجاورت چمگردان با قایقرانی ذوب آهن محیط شادابی را برای گذراندن اوقات فراغت مردم فراهم كرده است.

دیگر بناهای تاریخی چمگردان عبارتند از :ساختمان باغ برجی ، سقاخانه ، خانه ها و سردخانه های قدیمی ، یخچال ، بازارچه ، دالانها و كوچه هایی كه امروزه با گسترش فضای شهر رفته رفته ویران شده و از نظرها محو می شوند. حمام پائین نیزیكی ازنباهای قدیمی این شهر بود. این بنا كه به قولی دراوایل سلسه قاجاریه با خودیاری مردم وبه دست استاد عباسقلی چرمهینی ساخته شد با توجه به نوع استفاده می بایست استحكام زیادی میداشته؛ بنابراین ستون های سنگی تراشیده را ازخارج از منطقه (به قولی از حوالی شیراز) به وسیله شتر به چمگردان آورده وبرای سنگفرش كردن آن از تخته سنگ های صیقلی استفاده كردند و درساخت سقف آن ازآجر، گچ، وساروج (مخلوط آهك و خاكستر) بهره برداری گردید. این بنا درچند نوبت تعمیر وبازسازی شد وبالاخره درسال۱۳۷۳تخریب گردید.آخرین كارگاه برنج كوبی به روش دستی “دنگ كوبی “كه بیش از۴۰ سال پیش مورد استفاده قرارگرفته و در جنوب غربی دبستان پروین اعتصامی قرارداشت خود اثری جالب و دیدنی بود كه در فروردین ماه سال ۱۳۷۴ تحریب شد .آسیاب های آبی كه یكی در ۲۰۰ متری جنوب مسجد صاحب الزمان (عج) و دیگری در ۳۰۰ متری جنوب دبستان شهید خدادادی قرار داشتند از دیگر بناهای دیدنی محسوب می شدند كه آسیاب اول مدت ها قبل و دیگری در تابستان ۱۳۸۰ به دنبال یكپارچه سازی اراضی كشاورزی تخریب گردید. این آسیاب ها در دوران فعالیت خود از مشهورترین آسیاب های آبی منطقه بودند.

مذهب

مردم این شهر بیشتر شان شیعه می باشد وكمتر كسی در میان آنهاست كه از دین دیگری باشد.

جمعیت

جمعیت این شهر مطابق سرشماری در سال ۱۳۹۰در حدود۱۶۲۱۹ نفر و ۴۸۱۲ خانوار می باشد.