اراك یكی از كلان‌شهرهای ایران و از بزرگترین شهرهای مركز ایران و مركز استان مركزی و شهرستان اراك است. جمعیت اراك در سال ۱۳۹۰ خورشیدی برابر با ۵۲۶٬۱۸۲ نفر بوده كه از این نظر قطب جمعیتی استان مركزی و چهاردهمین شهر پرجمعیت ایران به حساب می‌آید.
از سده دوم اسلامی ناحیه میان همدان، ری و اصفهان عَراق نامیده شد كه بعدها برای تمایز با عراق عرب آن را عراق عجم نامیدند. عَراق معرب اراك است. اراك نسبت به بسیاری از شهرهای ایران، شهر جوانی محسوب می‌شود. این شهر در دوران قاجار بنیان گذاشته شده و كمی بیش از دو قرن قدمت دارد. نام شهر كه ابتدا قلعه‌ای نظامی در كنار روستای كرهرود بود قلعه سلطان‌آباد، بعد سلطان‌آباد عراق و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به اراك تغییر نام داد. بانی شهر اراك یوسف‌خان گرجی معروف به سپهدار بود كه شهر را در طول چند سال و با هزینه ۲۰۰٬۰۰۰ تومان ساخت. در شهر جدید تمامی تأسیسات شهری از قبیل قنات، حمام، آب‌انبار، مسجد، مدرسه، سقاخانه، بازار و ارگ حكومتی ساخته شد. با رونق‌گیری اقتصاد شهر و عبور راه‌آهن سراسری از شهر، مهاجرت به شهر افزایش یافت.
شهر اراك دارای زمستان‌های سرد و مرطوب و تابستان‌های گرم و خشك است و كوههای اطراف شهر، تالاب میقان و دشت فراهان بر آب و هوای آن تأثیر می‌گذارند. شهر در میان پای‌كوه‌های داخلی رشته‌كوه زاگرس قرار دارد و از جمله شهرهای امن از نظر لرزه‌خیزی است كه احتمال وقوع زلزله بالای ۵ ریشتر در آن بسیار ضعیف است.
مردم شهر اراك عمدتاً مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند، اما اقلیتی از مسیحی و بهائی نیز وجود دارند. زبان مردم، فارسی با لهجه اراكی است.
اراك یكی از شهرهای صنعتی ایران است كه از لحاظ گوناگونی محصولات صنعتی، نخستین، از لحاظ وجود صنایع مادر، دومین و به طور كلی چهارمین قطب صنعتی كشور محسوب می‌شود. این شهر به واسطه وجود صنایع مادر، تولید ۸۰٪ تجهیزات انرژی كشور، وجود بزرگترین كارخانه تولید كننده آلومینیوم كشور و وجود بزرگترین معدن سدیم سولفات كشور، به‌عنوان پایتخت صنعتی ایران شناخته شده‌است و به همین دلیل یكی از آلوده‌ترین شهرهای ایران است. طرح جامع كاهش آلودگی هوای اراك از جمله طرح‌های ملی است كه برای كاهش آلودگی شهر به تصویب رسید، اما اجرای ضعیف آن بعد از چند سال باعث شد تا مردم اراك در سال ۱۳۹۲ خورشیدی به مدت ۱۸ هفته تجمعات اعتراضی نسبت به وضع موجود برپا كنند. ترافیك و گرانی مسكن از جمله مشكلات دیگر این شهر است.
از لحاظ گردشگری، قدمت بیشتر بناهای تاریخی اراك به دوره قاجار بازمی‌گردد. از مهمترین صنایع دستی شهر، قالی اراك است كه در گذشته اهمیت و اعتبار فراوانی داشته است و رقیب قالی كرمان بود.
نام‌گذاری
قسمتی از روزنامه وقایع اتفاقیه كه سندی برای نام قدیم شهر اراك است.
از سده دوم اسلامی ناحیه میان همدان، ری و اصفهان، عراق نامیده می‌شد كه بعدها برای تمایز با عراق عرب آن را عراق عجم نامیدند. عَراق، معرب اراك است. تاریخ بنیان اراك به دو قرن پیش و به دوران قاجار باز می‌گردد. در آن زمان شهر به نام قلعه سلطان‌آباد خوانده می‌شد. علت نام‌گذاری این بود كه شهر به دستور فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد. نام شهر بعدها به سلطان‌آباد، سپس به سلطان‌آباد عراق و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به اراك مبدل گشت.سعید نفیسی نظر می‌دهد كه چون می‌خواستند نام قدیم را زنده كنند، نام شهر عراق را به اراك تبدیل نمودند. هرتسفلد محقق آلمانی شكل فارسی اراك را به معنی سرزمین هموار می‌داند.
برای واژه «اراك» معانی گوناگونی ذكر گردیده‌است كه تعدادی از آنها عبارت‌اند از: پایتخت، باغستان، نخلستان و شهرستان. بعضی افراد واژه «اراك» را برگرفته از ایراك كه معرب آن كلمه عراق است، دانسته‌اند، زیرا در دوره‌های باستان به مركز فلات ایران، ایرانستان و ایرانك گفته می‌شد و در دوره اسلامی و به ویژه از قرن یازدهم میلادی جغرافی‌نویسان مسلمان، منطقه یا سرزمین اراك را به صورت عربی شده آن، یعنی عراق تبدیل كردند. ولایت اراك منطقه وسیعی را شامل می‌شد. در دوره رضاشاه نام قدیمی را برگرداندند، امّا این نام صرفاً به بخش سلطان آباد اطلاق شد. حدود ۷۰۰ سال ادبیات فارسی تحت تأثیر تلفظ عربی بود كه در آن حروف پ، ژ، گ، ك، چ و… حذف و دگرگون می‌شد.
تاریخچه
پیش از ساخت شهر در جای كنونی و در پیرامون آن چند ده وجود داشت، در جنوب شهر ده قلعه و قلعه‌نو و در غرب شهر ده حصار بود كه برای ساخت شهر ویران شدند. در جای كنونی شهر دهی بنام دستگرده بوده است كه از آثار آن قناتی باقی‌مانده كه به «قنات ده» شناخته شده است.
علت شكل‌گیری شهر
حدود جبال در خلافت عباسی، منطقه‌ای كه اكنون اراك در آن جای دارد
شهر اراك را تا پیش از سال ۱۳۱۷ خورشیدی، عَراق و پیش از آن سلطان‌آباد می‌گفتند. بانی شهر یوسف‌خان گرجی (معروف به سپهدار عراق) بود. بر پایه روایت‌ها، پیش از ساخت شهر، در محل آن هشت یا ده قلعه به نام‌های خان باباخان، حصار، ده‌كهنه، مرادآباد، آقاسمیع، سلیم، نو و قادر وجود داشت و مردمان قلعه‌ها همیشه در حال درگیری با یكدیگر بودند، یوسف‌خان از درگیری‌های قلعه‌ها شرح حالی به فتحعلی‌شاه قاجار نوشت. وی دستور ویران‌كردن قلعه‌ها و ساخت شهری جدید را از شاه دریافت كرد.
در آن زمان در این ناحیه دو طایفه نیرومند ساكن بودند، خان‌های فراهان كه در بخش فراهان كنونی ساكن بودند و خان‌های كَزّاز كه در بخش زالیان كنونی ساكن بودند. هر دو طایفه پس از آگاه شدن از تصمیم احداث شهر تازه (قلعه نظامی)، كوشش نمودند حكومت مركزی را قانع كنند كه شهر را در منطقه مسكونی آنها بنا نهد كه هركدام به دلایلی كامیاب نشدند. سرانجام یوسف‌خان گرجی تصمیم می‌گیرد كه شهر را در محل كنونی كه واپسین نقطه قلمرو فراهان و نخستین نقطه قلمرو كزاز بود بنا نهد تا از بروز اختلاف و درگیری جلوگیری شود.
یوسف‌خان كه شهرهای گرجستان و قفقاز را دیده بود، كوشش كرد شهری مرتب و منظم بنا كند كه همگی كوچه‌ها در فواصل معین یكدیگر را قطع كنند و پهنای همه آنها ۶ ذرع محاسبه شده بود. همچنین بازار شهر در میانه آن گماشته شد كه برای عموم مردم دردسترس قرار گیرد.
تقسیمات كشوری
در دوران قاجار شهر اراك، پس از ساخت به عنوان حكومت‌نشین ولایت عراق برگزیده شد. در دوره پهلوی، بر پایه نخستین قانون تقسیمات كشوری و وظایف فرمانداران و بخشداران (مصوب ۱۶ آبان ۱۳۱۶ خورشیدی)، اراك یكی از ۱۳ شهرستان استان شمال بود. سپس بر پایه دومین قانون تقسیمات كشوری و وظایف فرمانداران و بخشداران (مصوب ۳ بهمن ۱۳۱۶ خورشیدی)، اراك در كنار زنجان جزء استان یكم قرار گرفت. اراك در ۱۹۶۳ میلادی از استان یكم جدا شد. در سال ۱۳۲۶ خورشیدی هم‌زمان با تشكیل استان مركزی (به مركزیت تهران)، شهر اراك نیز یكی از شهرهای این استان شد و در سال ۱۳۶۵ خورشیدی، مركز استان مركزی از تهران به اراك منتقل گردید. یك سال پس از آن استان تهران از استان مركزی جدا شد. از آن زمان تا كنون شهر اراك به عنوان مركز استان مركزی در تقسیمات كشوری شناخته می‌شود.
شهر اراك یكی از كلان‌شهرهای رسمی كشور است كه در سال ۱۳۹۲ خورشیدی به جمع كلان‌شهرهای كشور پیوست.
موقعیت جغرافیایی
شهر اراك روی مدار ۳۴ درجه و ۵ دقیقه و ۳۰ ثانیه در نیم‌كره شمالی از خط استوا قرار گرفته است. همچنین این شهر روی نصف النهار ۴۹ درجه و ۴۱ دقیقه و ۳۰ ثانیه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.
