سه‌تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است كه آن را با ناخن انگشت اشاره‌ی دست راست می‌نوازند. این ساز، دارای ۴ سیم از جنس فولاد و برنج است كه به موازات دسته، از كاسه تا پنجه كشیده شده‌اند. سه‌تار دارای ۲۶ پرده‌ی قابل حركت از جنس روده‌ی حیوانات یا ابریشم است. صدای آن ظریف و تو دماغی و تا حدودی غمگین است و وسعت صوتی آن نزدیك به ۳ اكتاو است. سه‌تار پیشتر هم‌خانواده با سازهایی چون دوتار و تنبور بوده است و امروزه به تار بسیار نزدیك‌تر است. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه‌تار بسیار رواج دارد. گرچه بیشتر برای تك‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ساز برای هر دستگاه كوك ویژه‌ای دارد ولی فاصله چهارم یا پنجم پایین رونده معمولا بین سیم‌های اول و دوم ثابت است.
چند مجسه گلی پیداشده در منطقه باستانی هفت تپه و معبد بزرگ “چغازنبیل” واقع در استان خوزستان، نوازنده ای را نشان می دهند كه ساز او شباهت زیادی به سه تار امروزی دارد. این نقش های برجسته مربوط به ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، حكایت از رواج سازی به نام تنبور در آن روزگار می كنند. نام سه تار در اشعار شاعران كهن خیلی زیاد به كار رفته است و حتی به “سه تای” باربد موسیقیدان نامدار حكومت ساسانی در پیش از اسلام اشاره می كنند. حكیم ابونصر فارابی نیز در حدود ۹۴۰ میلادی با نگارش كتاب معروف اش به نام موسیقی الكبیر از سازی به نام تنبور نام می برد. وی با ذكر جزئیات این ساز و حتی نقاشی كردن شكل آن ها در كتابش، انواع تنبورهای رایج زمان خود را طبقه بندی كرده است. شكل ظاهری تنبورهای زمان فارابی با سه تار امروزی شباهت بسیار زیادی دارد و نشان می دهد سه تار از این سازها الگو برداری شده است.
تنبور كه به نوعی جد سه تار محسوب می شود، از قدیم با استفاده از تمام انگشتان دست، نواخته می شد و همچنان به همان شیوه صدا می دهد. اما سه تار تنها ساز ایرانی است كه با ناخن انگشت اشاره نواخته می شود و نوازندگی آن به شكل و شیوه امروزی پیشینه زیادی ندارد. در نقاشی های كاخ چهلستون اصفهان متعلق به دوره حكومت صفویه، سازی شبیه به سه تار دیده می شود. ولی در مقایسه با سه تار امروزی، سیم های بیشتری دارد. شش عدد گوشی درنقاشی دوره صفوی نشان می دهد كه این ساز شش سیمه بوده است.
سه تار، سازی از خانواده سازهای زهی مضرابی است. در قدیم چون سه عدد تار یا سیم یا زه داشت، به آن سه تار گفته اند. اما درعصر حاضر همه سه تارهای شناخته شده، دارای چهارسیم اند. می گویند سیم چهارم را درویشی به نام مشتاق علیشاه از اهالی كرمان در دوره زندیه بر آن افزود و چون قابلیت های نوازندگی ساز افزایش یافت، به سرعت در بین نوازندگان این ساز پذیرفته شد. گستره صدا دهی این ساز دو و نیم هنگام (octave) و حجم صدای آن بسیار كم است و كیفیت صدایش به گونه ای است كه بیشتر نوازندگان در خلوت خویش بدان می پردازند. سه تارغالباً به عنوان ساز تكنواز نواخته می شود، ولی امروزه با وجود دستگاه های تقویت كننده امكان به كار گیری این ساز در گروه های مختلف وجود دارد.
این ساز از یك كاسه كوچك و دسته ای بلند تشكیل می شود. سیم ها از یك طرف به سیم گیر در انتهای كاسه درگیرند و از طرف دیگر به انتهای دسته كه سرپنجه نام دارد، متصل می شوند. در سر پنجه ساز، چهار عدد گوشی وجود دارد كه به وسیله آن ها می توان سیم ها را كوك كرد. در الگوهای قدیمی سه تار، گوشی ها به صورت دو به دو عمود بر هم نصب می شوند ولی در الگوی جدید كه به طرح استاد قنبری معروف است، همه گوشی ها در طرفین سرپنجه قرار می گیرند.
جنس كاسه معمولاً از چوب درخت توت یا شاه توت است. در مواردی هم از چوب گردو استفاده می كنند. ولی جنس دسته ساز همواره از چوب گردو است كه بر روی آن، ۲۵ عدد پرده از جنس روده تابیده و اخیراً نخ های مصنوعی نظیر نایلون بسته می شود تا به وسیله آن ها نوازنده بتواند روی سیم ها انگشت گذاری كند و نغمه ها به صدا درآیند. در شیوه نوین نوازندگی گاه تعداد پرده ها ممكن است تا ۲۸ عدد افزایش یابد.
انتقال صدا از سیم های ساز به كاسه سه تار به واسطه چوب كوچكی به نام خرك صورت می گیرد. خرك از جنس چوب شمشاد است و لرزش های مربوط به سیم را از طریق صفحه نازك به داخل كاسه هدایت می كند. در نتیجه صداها پس از چند بار انعكاس و تشدید، بار دیگر از مسیر سوراخ های روی صفحه بیرون می آیند.
طول كاسه سه تار ۲۲ تا ۳۰ ، عرض آن ۱۲ تا ۱۸ و عمق كاسه بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی متر است. دسته سه تار به ضخامت ۳ تا ۳/۵ سانتی متر وطول آن ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر می باشد و كل طول ساز یعنی دسته و كاسه، ۷۶ تا ۸۰ سانتی متر طول دارد. سیم های سه تار به ترتیب سیم سفید، سیم زرد، سیم واخوان و سیم بم نام دارند. سه تار كوك های بسیار متنوعی دارد كه برخی از این كوك ها ویژه همین ساز هستند و معمولاً در تك نوازی مورد استفاده قرار می گیرند. كاسه سه تار در قدیم به صورت یك تكه از تنه درخت درست می شد. در این روش، تنه درخت از بیرون تراشیده و از درون خالی می شود كه البته سازنده ساز در تهیه كاسه با تحمل زحمت و سختی بیشتری مواجه است. گذشته از صرف وقت و نیرو برای كندن و تراشیدن چوب، رعایت هماهنگی قطر كاسه در تمام قسمت ها مهم ترین مسئله ای است كه سازنده باید در نظر داشته باشد.
در عصر حاضر با پیشرفت های فنی، گونه متفاوتی به نام روش تركه ای بوجود آمده است. در روش جدید، تخته های چوب از درخت به ضخامت حدود ۳ میلی متر مدتی در آب خیسانده می شوند و پس از حدود ۲۴ ساعت آن ها را در قالب های مخصوص قرار می دهند و با حرارت زیاد در زمانی بسیار كوتاه می خشكانند. پس از خشك شدن قطعات قالب گیری شده، بر اساس الگویی از پیش تعیین شده، آنها را به هم می چسبانند و كاسه ساز شكل می گیرد.
پس از آن كه كاسه آماده شد، دسته ساز را به آن وصل می كنند.
سه تار معمولاً در دو اندازه كاسه بزرگ و كاسه كوچك ساخته می شود. سه تارهای كاسه بزرگ به الگوی استاد مهدی كمالیان هم شهرت دارند. سه تارهای كاسه كوچك نیز گاه به الگوی استاد هاشمی شناخته می شوند. تفاوت این دو نوع كاسه معمولاً در جنس صدای ساز است. آنها كه صدای بم دوست دارند، معمولاً سه تار كاسه بزرگ انتخاب می كنند و در مقابل علاقه مندان صداهای تیز و شفاف به سراغ سه تار های كاسه كوچك می روند. در روش ساخت تركه ای، برخی سازندگان به زیبایی كاسه نیز توجه خاصی دارند و در نتیجه نمونه های بسیار جذابی تولید می كنند.
سازندگان معروف سه تار در یكصد سال اخیر عبارتند از: علی محمد خان صفایی (۱۳۱۸-۱۲۷۶) ، حاج طاهر، ابوالقاسم اعتمادی معروف به مفتح السلطان، نریمان آبنوسی، مختاری، عشقی، استاد فرج الله، ابواحسن صبا، حاج محمد كریم خان، سید جلال، جواد چاییچی، ناصر شیرازی، مهدی كمالیان، زاد خیل، مفاخری و رامین جزایری.
