نی انبان یكی از قدیمیترین سازهایی است كه در كشورهای زیادی آنرا به عنوان ساز اصیل می‌شناسند ولی شكل ظاهری آن مقداری با هم تفاوت دارد. در زمان‌های قدیم مردمی كه از جایی به جای دیگر می‌رفتند، این ساز را نیز با خود جابه جا می‌كردند وبا تغییر دادن شكل ظاهری آن، آن ساز را در منطقهٔجدید مورد استفاده قرار می‌دادند و پس از مدتی جز سازهای سنتی آن منطقه در می‌آمد. با اینكه این ساز در كشورهای مختلف از نظرشكل و صدا تفاوت‌هایی دارد، ولی نمی‌توان گفت كه مشابه یكدیگر نیستند. این سازقدمتی بسیاركهن دارد لكن در اینكه قدمت و جایگاه اولیه آن كجا بوده است هنوز نمی توان بطور قاطع بیان نمود ولی بر اساس بعضی مطالب منتشر شده می توان گفت این ساز با قدمت هزاران سال قابل توجه برخی محافل و نوازندگان بوده است بعضی بر این باورند كه نخست نی یا نای بوده است و بعدها این ساز توسعه یافته و مشك وانبان به آن افزوده شده است.
یكی از فرضیه ها این است كه اصل ساز نی انبان به خاور میانه بر می گردد و بعدها به اروپا برده شده و تكامل یافته است . دراین باره كتاب تاریخ موسیقی آكسفورد از اولین نی انبان یاد می كند كه در منطقه «هیتات اسلاب» یافت شده است . تاریخ این نی انبان كه به صورت مجسمه است به هزار سال قبل از میلاد میرسد.همچنین در جایی دیگر می خوانیم علیرغم این، آن كه در باور عمومی این ساز ، به اسكاتلند یا اسپانیا بر می گردد ولی اولین نسخه این ساز چند قرن قبل ازمیلاد در خاورمیانه پیدا شده است كه بسار شبیه سازی بوده كه از نی هایی تشكیل و در مشكی كه از پوست بز درست شده قرار می گیرد.همانطور كه تمدن ها در خاور میانه در سرزمین های مدیترانه بسط یافته اند این مردم همراه با موسیقی ، خودساز را با خود آورده اند. در تورات سخن از نی انبان آورده شده است جایی كه در سرآغاز و در فصل سوم گروه «نبوچاد نزار» «nebuchad nezzar» احتمالاً یك نوازنده نی داشته است .
البته این نی انبان ها بدون مشك بوده اند. پس می توان نتیجه گرفت تاریخ نی انبان حداقل به ۲۵۰۰سال پیش می رسد. فرضیه دیگری وجود دارد كه تاریخ نی انبان را به قبایل باستان ازجمله سومری ها و چاپلین ها و بابلی ها و آشوری ها یاپارسی ها نسبت می دهند و حتی جایگاه آن را آسیای نزدیك می دانند در این باره ویل دورانت در كتاب خود به نام تاریخ تمدن می نویسد.این بابلیان بوده اند كه آلات موسیقی گوناگون از قبیل نای فلزی، سنتور، چنگ و نی مشكی وطبل وبوق ودایره داشته اند شاید به همین دلیل است كه احمدی رشیدی در كتاب خود با عنوان سنگستان جلد اول احتمال می دهد كه این ساز از سرزمین بین النهرین به بوشهر راه یافته است و نهایتاً مسیر صعودی را طی می كند.
این ساز كمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) كه انتهای قمیش دار آن به كیسه‌ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده‌است كه از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیكی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) كه نوازنده آن را به دهام می‌گذارد و از این طریق كیسه را پر باد می‌كند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی كیسه كه هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می‌فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می‌كند. این ساز در كشورهای مختلف به نام‌های گوناگون خوانده می‌شود ساختار و مشخصات: نی انبان سازی بادی است كه در ساده ترین شكل خود از قسمتهای زیر تشكیل شده است: ۱- Blow Pipe یا لوله دمیدنی ۲- Chanter یا لوله صوتی ۳- Bag یا انبان در این ساز هوا از طریق لوله دمیدنی وارد انبان شده بدون آنكه برگشتی به خارج از آن داشته باشد. سپس با فشار بازوان نوازنده به انبان هوای لوله صوتی مرتعش شده و نوازنده قادر به نواختن ساز می گردد.نی انبان از نظر رده بندی جزء سازهای بادی زبانه دار تركیبی می باشد. در نی انبان های مدرن علاوه بر بخشهای موجود، می توان لوله های واخوان را مشاهده نمود(Drone).
این لوله ها، تامین كننده صداهای پدال بوده كه یكنواخت و ممتد به گوش می رسند. لوله های واخوان دارای زبانه(Reed) بوده و طول های مختلف دارند. بعنوان مثال در نی انبان نواحی كوهستانی اسكاتلند می توان لوله های واخوان باس و تنور را مشاهده نمود. لوله صوتی(Chanter) به دو شكل متفاوت مشاهده می شود: استوانه ای مانند كلارینت با انتهای مخروطی شكل خود و با یك زبانه یا مخروطی مانند ابوآ با زبانه دوبل. لوله های واخوان نیز استوانه ای زبانه دار بوده و از چند تكه ساخته شده اند تا بتوان آنها را كوك نمود.این ساز در واقع دوزله است كمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) كه انتهای قمیش دار آن به كیسه ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده است كه از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیكی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) كه نوازنده آن را به دهام می گذارد و از این طریق كیسه را پر باد می كند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی كیسه كه هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می كند.
این ساز در واقع دوزله است كمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) كه انتهای قمیش دار آن به كیسه ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده است كه از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیكی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) كه نوازنده آن را به دهام می گذارد و از این طریق كیسه را پر باد می كند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی كیسه كه هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می كند.
نی انبان یكی از قدیمیترین سازهایی است كه در كشورهای زیادی آنرا به عنوان ساز اصیل می‌شناسند ولی شكل ظاهری آن مقداری با هم تفاوت دارد. در زمان‌های قدیم مردمی كه از جایی به جای دیگر می‌رفتند، این ساز را نیز با خود جابه جا می‌كردند وبا تغییر دادن شكل ظاهری آن، آن ساز را در منطقهٔ جدید مورد استفاده قرار می‌دادند و پس از مدتی جز سازهای سنتی آن منطقه در می‌آمد. با اینكه این ساز در كشورهای مختلف از نظرشكل و صدا تفاوت‌هایی دارد، ولی نمی‌توان گفت كه مشابه یكدیگر نیستند.
این ساز كمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) كه انتهای قمیش دار آن به كیسه‌ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده‌است كه از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیكی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) كه نوازنده آن را به دهام می‌گذارد و از این طریق كیسه را پر باد می‌كند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی كیسه كه هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می‌فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می‌كند.
پیش از پرداختن به پیشینه نی انبان ناگزیر می باید پرونده نی جفتی را باز كنیم. زیرا نی انبان صورت تكامل یافته نی جفتی است كه قدیمی ترین سند مربوط به آن را می توان در كتاب موسیقی الكبیر ابونصر محمد فارابی جست و جو كرد. وی در قرن چهارم هجری (حدود ۹۵۰ میلادی) دو نمونه از نی جفتی را شناسایی كرده و در كتاب خود به تصویر كشیده است. چنین به نظر می رسد در آن زمان این ساز را در جغرافیای بزرگی از ایران می شناخته اند. در حالی كه امروزه، نی جفتی را تنها در استان های جنوبی كشور با همین نام، در كردستان با نام دوزله و در شمال خراسان با نام قشمه می توان ردیابی كرد.
نی انبان، در جغرافیای بزرگی از خاورمیانه، شمال آفریقا و تقریباً تمام اروپا رواج دارد. به همین دلیل به درستی نمی توان گفت خاستگاه اصلی آن كجاست. هر چه باشد، در حال حاضر مهم ترین ساز سواحل خلیج فارس محسوب می شود. نام های گوناگونی دارد. در زبان فارسی با نام هایی همچون نی انبان، نی هنبان، هنبون و هنبونه شناخته می شود. در تركیه آن را با نام تولوم می شناسند و در اروپای شمالی (انگلیس، ایرلند و اسكاتلند) به آن بگ پایپ bagpipe می گویند.
تاریخچه نی انبان
گفته می شود نی انبان در قرون وسطی در اسپانیا نواخته می شده است . تصاویری از نی انبان در كلیساهای رم و مونساتریس كه در قرن ۱۱ كشیده شده و تصاویری از نوازندگان نی انبان در دادگاه شاه«آلفانسواكس اِل سابیو» كه تاریخ آن به قرن سیزده بر می گردد. به عنوان مثال نوازندگانی در ترانه های ستایش مریم مقدس یافت می شود. در این تصاویر نوازنده ای دیده می شود كه در حال نواختن سازی است با دونی و تصویری از دو نوازنده كه در حال نواختن نی انبان هستند.
در سوئد نیز نواختن نی انبان تاریخی طولانی دارد . تصاویری از نی انبان ونوازنده های نی انبان در كلیسا های سوئد وجود دارد كه مربوط به قرن ۱۴ میلادی است .
از میان كشورهای غربی ، ولزی ها از آخرین كشورهایی هستند كه با ساز نی انبان آشنا شده اند ولی با وجود اینكه تاریخ نی انبان در این كشور كمتر و جدیدتر از بقیه كشورها است ، لیكن تاریخ مكتوبی كه نشان دهنده قدمت این ساز می باشد ، در این كشور وجود ندارد.متاسفانه علیرغم اینكه در اواسط قرن ۱۹ از ولز رخت بر بست هیچ نمونه ای از نی انبان این كشور تا به امروز باقی نمانده است .
در استونی نیز چون دیگركشورها علیرغم تغیر موسیقی در یك دوره خاص هیچ گونه تحقیقاتی بر آن انجام نشده است و تاریخ حضور نی انبان در این كشور نیز مشخص نیست ، شاید منشاء ورود این ساز آلمانها باشند ولی با توجه به نفوذ موسیقی سوئد یر موسیقی این منطقه این احتمال وجود دارد كه این ساز از سوئد وارد این كشور شده باشد.اطلاعات اولیه درباره نی انبان در شهرهای استونی به قرن ۱۵ و اوایل قرن ۱۶ برمی گردد.
در سال ۱۴۸۴ میلادی در شهر ادینبورگ چندین نوازنده گرد هم جمع آمدند به گونه ای كه اسم آن شهر را شهر نوازندگان نامیدند. بعد از آن شهرهای مختلفی مایل به دعوت از نوازندگان از نواحی مختلف شدند.
پس از قرن اول ردپای نی انبان سنتی از هند و اسپانیا و از فرانسه تا مصر می بینیم علیرغم اینكه نی انبان بندرت تا اواخر دوره های میانه تصویرگری شد.
به هر حال مشخص نیست كه اولین مشك چه موقع و در كجا به ذهن انسان خطور كرد ولی قدیمی ترین آن در موزه «اشتات لیشه» برلین نگهداری می شود. به نظر می رسد كه به عنوان نخستین تصویر از هر نوع نی انبان می تواند باشد كه احتمالاً به دوران به جا مانده از قرن اول قبل از میلاد مسیح بر می گردد.
تفاوت نی انبان و نی جفتی در موسیقی بوشهر
در شكل ظاهری و صدای نی انبان و نی جفتی تفاوت هایی وجود دارد كه به برخی از آنها اشاره می كنیم:
نی انبان برای ذخیره ی هوا، مَشك (مخزن هوا) دارد ولی نی جفتی بدون مَشك می باشد.
در نی انبان یك جفت نی درون غلاف چوبی گذاشته می شود و فضای اطراف نی را با موم پُر كرده تا هوای اضافی از اطراف نی ها خارج نشود ولی در نی جفتی غلاف چوبی بكار برده نمی شود فقط یك جفت پیكك همصدا و دو نی بوسیله ی موم به همدیگر به صورت موازی به همدیگر چسبیده می شود.
در نی جفتی بین پایین ترین سوراخ و نودونی یا ناودانی (همان تراش پایین نی) جهت زنگ صدای ساز موم عسل به صورت پُشته مانند ریخته می شود كه در دسته ی نی انبان در همان قسمت یعنی بالای ناودانی این تل موم لازم نیست.
در نی انبان پیككی كه استفاده می شود، تراش آن از پایین به بالا است و به اصطلاح پیكك عربی می گویند ولی پیككی كه در نی جفتی به كار برده می شود، تراش آن برعكس پیكك نی انبان می باشد و تراش آن از بالا به پایین است و به اصطلاح به آن پیكك عجمی می گویند.
پیككی كه در نی انبان استفاده می شود از جنس نی فارس (فارسی) می باشد ولی پیكك مورد استفاده در نی جفتی از جنس نی هندی می باشد كه البته امروزه به خاطر كمیاب بودن نی هندی، از نی فارس نیز جهت پیكك نی جفتی استفاده می شود.
پیكك مورد استفاده در نی جفتی باید از جنس نی خشك بوده و پس از تراش آن، در آب یا چای خیسانده می شود تا صدای نرم و لطیفی از آن خارج شود ولی پیكك مورد استفاده در نی انبان باید از جنس نی نیمه خشك باشد و پس از تراش آن در روغن سرخ می شود تا رطوبت آن از این طریق خارج شود و صدای خوبی دهد.
در نی جفتی پیكك آن چون از جنس نی خشك می باشد، اگر قبل از نواختن خیس شود یا در دهان نوازنده به آن مقداری رطوبت برسد، صدای بهتری می دهد ولی در نی انبان چون از جنس نی تَر بوده و بوسیله ی سرخ كردن در روغن رطوبت آن گرفته، اگر به آن رطوبت برسد، از زنگ صدای آن كاسته می شود و امكان از كوك خارج شدن آنها زیاد می باشد.
صدای نی جفتی معمولاً بَم (باس) می باشد یعنی پایین ترین سوراخ در نی جفتی صدای بین «re تاfa » می دهد ولی صدای نی انبان معمولاً تیز (زیر) می باشد یعنی پایین ترین سوراخ در نی انبان صدای بین «sol تاsi » می دهد كه البته نی انبان از نوع بم (باس) نیز امروزه متداول شده.
در نی انبان، وجود مشك به نوازنده كمك می كند تا نوازنده به مدت طولانی و به راحتی نوازندگی كند. ولی در نی جفتی نوازنده باید هوا را در دهان خود جمع كند و فبل از اینكه دهان نوازنده خالی از هوا شود،
بدون اینكه صدای ساز قطع شود از راه بینی نفس گیری نموده و نوازندگی كند.
در نی جفتی به دلیل اینكه پیكك آن با هوا تماس مستقیم دارد، گاهی اوقات از كوك خارج می شوند و معمولاً قبل از نواختن باید كوك شوند ولی در نی انبان، چون پیكك در انبان محفوظ می باشد و با هوای بیرون تماس ندارد، از كوك خارج نمی شود و اگر هم خارج شود، خیلی كم و به ندرت این اتفاق می افتد.
در نی جفتی جنس خود نی كه روی آن سوراخ تعبیه می شود، باید حتماً از جنس هندی باشد ولی در نی انبان نی فارس نیز استفاده می شود.
در نی جفتی ناودانی یا تراش پایین نی برای ارتعاش صدا لازم است ولی در نی انیان وجود و عدم وجود نودونی (ناودانی) ممكن است و در نوازندگی نی انبان یك نوع تكنیك استفاده می شود كه در این تكنیك نی انبان باید فاقد نودونی باشد.
نمایشگر ویدیو
نی انبان یكی از قدیمیترین سازهایی است كه در كشورهای زیادی آنرا به عنوان ساز اصیل می‌شناسند ولی شكل ظاهری آن مقداری با هم تفاوت دارد. در زمان‌های قدیم مردمی كه از جایی به جای دیگر می‌رفتند، این ساز را نیز با خود جابه جا می‌كردند وبا تغییر دادن شكل ظاهری آن، آن ساز را در منطقهٔجدید مورد استفاده قرار می‌دادند و پس از مدتی جز سازهای سنتی آن منطقه در می‌آمد. با اینكه این ساز در كشورهای مختلف از نظرشكل و صدا تفاوت‌هایی دارد، ولی نمی‌توان گفت كه مشابه یكدیگر نیستند. این سازقدمتی بسیاركهن دارد لكن در اینكه قدمت و جایگاه اولیه آن كجا بوده است هنوز نمی توان بطور قاطع بیان نمود ولی بر اساس بعضی مطالب منتشر شده می توان گفت این ساز با قدمت هزاران سال قابل توجه برخی محافل و نوازندگان بوده است بعضی بر این باورند كه نخست نی یا نای بوده است و بعدها این ساز توسعه یافته و مشك وانبان به آن افزوده شده است.
یكی از فرضیه ها این است كه اصل ساز نی انبان به خاور میانه بر می گردد و بعدها به اروپا برده شده و تكامل یافته است . دراین باره كتاب تاریخ موسیقی آكسفورد از اولین نی انبان یاد می كند كه در منطقه «هیتات اسلاب» یافت شده است . تاریخ این نی انبان كه به صورت مجسمه است به هزار سال قبل از میلاد میرسد.همچنین در جایی دیگر می خوانیم علیرغم این، آن كه در باور عمومی این ساز ، به اسكاتلند یا اسپانیا بر می گردد ولی اولین نسخه این ساز چند قرن قبل ازمیلاد در خاورمیانه پیدا شده است كه بسار شبیه سازی بوده كه از نی هایی تشكیل و در مشكی كه از پوست بز درست شده قرار می گیرد.همانطور كه تمدن ها در خاور میانه در سرزمین های مدیترانه بسط یافته اند این مردم همراه با موسیقی ، خودساز را با خود آورده اند. در تورات سخن از نی انبان آورده شده است جایی كه در سرآغاز و در فصل سوم گروه «نبوچاد نزار» «nebuchad nezzar» احتمالاً یك نوازنده نی داشته است .
البته این نی انبان ها بدون مشك بوده اند. پس می توان نتیجه گرفت تاریخ نی انبان حداقل به ۲۵۰۰سال پیش می رسد. فرضیه دیگری وجود دارد كه تاریخ نی انبان را به قبایل باستان ازجمله سومری ها و چاپلین ها و بابلی ها و آشوری ها یاپارسی ها نسبت می دهند و حتی جایگاه آن را آسیای نزدیك می دانند در این باره ویل دورانت در كتاب خود به نام تاریخ تمدن می نویسد.این بابلیان بوده اند كه آلات موسیقی گوناگون از قبیل نای فلزی، سنتور، چنگ و نی مشكی وطبل وبوق ودایره داشته اند شاید به همین دلیل است كه احمدی رشیدی در كتاب خود با عنوان سنگستان جلد اول احتمال می دهد كه این ساز از سرزمین بین النهرین به بوشهر راه یافته است و نهایتاً مسیر صعودی را طی می كند.
این ساز كمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) كه انتهای قمیش دار آن به كیسه‌ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده‌است كه از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیكی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) كه نوازنده آن را به دهام می‌گذارد و از این طریق كیسه را پر باد می‌كند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی كیسه كه هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می‌فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می‌كند. این ساز در كشورهای مختلف به نام‌های گوناگون خوانده می‌شود ساختار و مشخصات: نی انبان سازی بادی است كه در ساده ترین شكل خود از قسمتهای زیر تشكیل شده است: ۱- Blow Pipe یا لوله دمیدنی ۲- Chanter یا لوله صوتی ۳- Bag یا انبان در این ساز هوا از طریق لوله دمیدنی وارد انبان شده بدون آنكه برگشتی به خارج از آن داشته باشد. سپس با فشار بازوان نوازنده به انبان هوای لوله صوتی مرتعش شده و نوازنده قادر به نواختن ساز می گردد.نی انبان از نظر رده بندی جزء سازهای بادی زبانه دار تركیبی می باشد. در نی انبان های مدرن علاوه بر بخشهای موجود، می توان لوله های واخوان را مشاهده نمود(Drone).
این لوله ها، تامین كننده صداهای پدال بوده كه یكنواخت و ممتد به گوش می رسند. لوله های واخوان دارای زبانه(Reed) بوده و طول های مختلف دارند. بعنوان مثال در نی انبان نواحی كوهستانی اسكاتلند می توان لوله های واخوان باس و تنور را مشاهده نمود. لوله صوتی(Chanter) به دو شكل متفاوت مشاهده می شود: استوانه ای مانند كلارینت با انتهای مخروطی شكل خود و با یك زبانه یا مخروطی مانند ابوآ با زبانه دوبل. لوله های واخوان نیز استوانه ای زبانه دار بوده و از چند تكه ساخته شده اند تا بتوان آنها را كوك نمود.این ساز در واقع دوزله است كمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) كه انتهای قمیش دار آن به كیسه ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده است كه از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیكی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) كه نوازنده آن را به دهام می گذارد و از این طریق كیسه را پر باد می كند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی كیسه كه هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می كند.
این ساز در واقع دوزله است كمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) كه انتهای قمیش دار آن به كیسه ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده است كه از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیكی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) كه نوازنده آن را به دهام می گذارد و از این طریق كیسه را پر باد می كند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی كیسه كه هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می كند.
نی انبان یكی از قدیمیترین سازهایی است كه در كشورهای زیادی آنرا به عنوان ساز اصیل می‌شناسند ولی شكل ظاهری آن مقداری با هم تفاوت دارد. در زمان‌های قدیم مردمی كه از جایی به جای دیگر می‌رفتند، این ساز را نیز با خود جابه جا می‌كردند وبا تغییر دادن شكل ظاهری آن، آن ساز را در منطقهٔ جدید مورد استفاده قرار می‌دادند و پس از مدتی جز سازهای سنتی آن منطقه در می‌آمد. با اینكه این ساز در كشورهای مختلف از نظرشكل و صدا تفاوت‌هایی دارد، ولی نمی‌توان گفت كه مشابه یكدیگر نیستند.
این ساز كمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) كه انتهای قمیش دار آن به كیسه‌ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده‌است كه از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیكی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) كه نوازنده آن را به دهام می‌گذارد و از این طریق كیسه را پر باد می‌كند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی كیسه كه هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می‌فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می‌كند.
پیش از پرداختن به پیشینه نی انبان ناگزیر می باید پرونده نی جفتی را باز كنیم. زیرا نی انبان صورت تكامل یافته نی جفتی است كه قدیمی ترین سند مربوط به آن را می توان در كتاب موسیقی الكبیر ابونصر محمد فارابی جست و جو كرد. وی در قرن چهارم هجری (حدود ۹۵۰ میلادی) دو نمونه از نی جفتی را شناسایی كرده و در كتاب خود به تصویر كشیده است. چنین به نظر می رسد در آن زمان این ساز را در جغرافیای بزرگی از ایران می شناخته اند. در حالی كه امروزه، نی جفتی را تنها در استان های جنوبی كشور با همین نام، در كردستان با نام دوزله و در شمال خراسان با نام قشمه می توان ردیابی كرد.
نی انبان، در جغرافیای بزرگی از خاورمیانه، شمال آفریقا و تقریباً تمام اروپا رواج دارد. به همین دلیل به درستی نمی توان گفت خاستگاه اصلی آن كجاست. هر چه باشد، در حال حاضر مهم ترین ساز سواحل خلیج فارس محسوب می شود. نام های گوناگونی دارد. در زبان فارسی با نام هایی همچون نی انبان، نی هنبان، هنبون و هنبونه شناخته می شود. در تركیه آن را با نام تولوم می شناسند و در اروپای شمالی (انگلیس، ایرلند و اسكاتلند) به آن بگ پایپ bagpipe می گویند.
تاریخچه نی انبان
گفته می شود نی انبان در قرون وسطی در اسپانیا نواخته می شده است . تصاویری از نی انبان در كلیساهای رم و مونساتریس كه در قرن ۱۱ كشیده شده و تصاویری از نوازندگان نی انبان در دادگاه شاه«آلفانسواكس اِل سابیو» كه تاریخ آن به قرن سیزده بر می گردد. به عنوان مثال نوازندگانی در ترانه های ستایش مریم مقدس یافت می شود. در این تصاویر نوازنده ای دیده می شود كه در حال نواختن سازی است با دونی و تصویری از دو نوازنده كه در حال نواختن نی انبان هستند.
در سوئد نیز نواختن نی انبان تاریخی طولانی دارد . تصاویری از نی انبان ونوازنده های نی انبان در كلیسا های سوئد وجود دارد كه مربوط به قرن ۱۴ میلادی است .
از میان كشورهای غربی ، ولزی ها از آخرین كشورهایی هستند كه با ساز نی انبان آشنا شده اند ولی با وجود اینكه تاریخ نی انبان در این كشور كمتر و جدیدتر از بقیه كشورها است ، لیكن تاریخ مكتوبی كه نشان دهنده قدمت این ساز می باشد ، در این كشور وجود ندارد.متاسفانه علیرغم اینكه در اواسط قرن ۱۹ از ولز رخت بر بست هیچ نمونه ای از نی انبان این كشور تا به امروز باقی نمانده است .
در استونی نیز چون دیگركشورها علیرغم تغیر موسیقی در یك دوره خاص هیچ گونه تحقیقاتی بر آن انجام نشده است و تاریخ حضور نی انبان در این كشور نیز مشخص نیست ، شاید منشاء ورود این ساز آلمانها باشند ولی با توجه به نفوذ موسیقی سوئد یر موسیقی این منطقه این احتمال وجود دارد كه این ساز از سوئد وارد این كشور شده باشد.اطلاعات اولیه درباره نی انبان در شهرهای استونی به قرن ۱۵ و اوایل قرن ۱۶ برمی گردد.
در سال ۱۴۸۴ میلادی در شهر ادینبورگ چندین نوازنده گرد هم جمع آمدند به گونه ای كه اسم آن شهر را شهر نوازندگان نامیدند. بعد از آن شهرهای مختلفی مایل به دعوت از نوازندگان از نواحی مختلف شدند.
پس از قرن اول ردپای نی انبان سنتی از هند و اسپانیا و از فرانسه تا مصر می بینیم علیرغم اینكه نی انبان بندرت تا اواخر دوره های میانه تصویرگری شد.
به هر حال مشخص نیست كه اولین مشك چه موقع و در كجا به ذهن انسان خطور كرد ولی قدیمی ترین آن در موزه «اشتات لیشه» برلین نگهداری می شود. به نظر می رسد كه به عنوان نخستین تصویر از هر نوع نی انبان می تواند باشد كه احتمالاً به دوران به جا مانده از قرن اول قبل از میلاد مسیح بر می گردد.
تفاوت نی انبان و نی جفتی در موسیقی بوشهر
در شكل ظاهری و صدای نی انبان و نی جفتی تفاوت هایی وجود دارد كه به برخی از آنها اشاره می كنیم:
نی انبان برای ذخیره ی هوا، مَشك (مخزن هوا) دارد ولی نی جفتی بدون مَشك می باشد.
در نی انبان یك جفت نی درون غلاف چوبی گذاشته می شود و فضای اطراف نی را با موم پُر كرده تا هوای اضافی از اطراف نی ها خارج نشود ولی در نی جفتی غلاف چوبی بكار برده نمی شود فقط یك جفت پیكك همصدا و دو نی بوسیله ی موم به همدیگر به صورت موازی به همدیگر چسبیده می شود.
در نی جفتی بین پایین ترین سوراخ و نودونی یا ناودانی (همان تراش پایین نی) جهت زنگ صدای ساز موم عسل به صورت پُشته مانند ریخته می شود كه در دسته ی نی انبان در همان قسمت یعنی بالای ناودانی این تل موم لازم نیست.
در نی انبان پیككی كه استفاده می شود، تراش آن از پایین به بالا است و به اصطلاح پیكك عربی می گویند ولی پیككی كه در نی جفتی به كار برده می شود، تراش آن برعكس پیكك نی انبان می باشد و تراش آن از بالا به پایین است و به اصطلاح به آن پیكك عجمی می گویند.
پیككی كه در نی انبان استفاده می شود از جنس نی فارس (فارسی) می باشد ولی پیكك مورد استفاده در نی جفتی از جنس نی هندی می باشد كه البته امروزه به خاطر كمیاب بودن نی هندی، از نی فارس نیز جهت پیكك نی جفتی استفاده می شود.
پیكك مورد استفاده در نی جفتی باید از جنس نی خشك بوده و پس از تراش آن، در آب یا چای خیسانده می شود تا صدای نرم و لطیفی از آن خارج شود ولی پیكك مورد استفاده در نی انبان باید از جنس نی نیمه خشك باشد و پس از تراش آن در روغن سرخ می شود تا رطوبت آن از این طریق خارج شود و صدای خوبی دهد.
در نی جفتی پیكك آن چون از جنس نی خشك می باشد، اگر قبل از نواختن خیس شود یا در دهان نوازنده به آن مقداری رطوبت برسد، صدای بهتری می دهد ولی در نی انبان چون از جنس نی تَر بوده و بوسیله ی سرخ كردن در روغن رطوبت آن گرفته، اگر به آن رطوبت برسد، از زنگ صدای آن كاسته می شود و امكان از كوك خارج شدن آنها زیاد می باشد.
صدای نی جفتی معمولاً بَم (باس) می باشد یعنی پایین ترین سوراخ در نی جفتی صدای بین «re تاfa » می دهد ولی صدای نی انبان معمولاً تیز (زیر) می باشد یعنی پایین ترین سوراخ در نی انبان صدای بین «sol تاsi » می دهد كه البته نی انبان از نوع بم (باس) نیز امروزه متداول شده.
در نی انبان، وجود مشك به نوازنده كمك می كند تا نوازنده به مدت طولانی و به راحتی نوازندگی كند. ولی در نی جفتی نوازنده باید هوا را در دهان خود جمع كند و فبل از اینكه دهان نوازنده خالی از هوا شود،
بدون اینكه صدای ساز قطع شود از راه بینی نفس گیری نموده و نوازندگی كند.
در نی جفتی به دلیل اینكه پیكك آن با هوا تماس مستقیم دارد، گاهی اوقات از كوك خارج می شوند و معمولاً قبل از نواختن باید كوك شوند ولی در نی انبان، چون پیكك در انبان محفوظ می باشد و با هوای بیرون تماس ندارد، از كوك خارج نمی شود و اگر هم خارج شود، خیلی كم و به ندرت این اتفاق می افتد.
در نی جفتی جنس خود نی كه روی آن سوراخ تعبیه می شود، باید حتماً از جنس هندی باشد ولی در نی انبان نی فارس نیز استفاده می شود.
در نی جفتی ناودانی یا تراش پایین نی برای ارتعاش صدا لازم است ولی در نی انیان وجود و عدم وجود نودونی (ناودانی) ممكن است و در نوازندگی نی انبان یك نوع تكنیك استفاده می شود كه در این تكنیك نی انبان باید فاقد نودونی باشد