ساز كمانچه

ساز كمانچه از سازهایی است كه در ایران و در كشورهای مشرق زمین هم با سابقه ای كهن نواخته می شود و طرفداران زیادی دارد . قدیمی ترین نشانه های ساز كمانچه در ایران، مربوط به قرن چهارم هجری (۹۵۰ میلادی) است كه در نقاشی های كتاب موسیقی الكبیر ابونصر فارابی می توان یافت. وی در كتاب خود از این ساز كه فقط دو سیم داشته است، با عنوان رباب نام می برد و حتی وجود رباب تك سیمی را هم ناممكن نمی داند. تمام باستان شناسان و محققین كمانچه را از سازهای قدیمی به حساب می آورند. میان بعضی از اقوام ایرانی كمانچه ساز متداولی است. آذری ها، كردها، لرها، مازندرانی ها، تركمن ها و قشقایی ها از كمانچه استفاده می كنند. از دوران صفویه به بعد كمانچه جزو سازهای اصلی موسیقی سنتی ایران به حساب آمده است. از دوران مظفرالدین شاه با آمدن ویولن به ایران به تدریج كمانچه جای خود را به ویولون داد. كمانچه كاسه ای كروی دارد كه به دسته ای چوبی وصل است. كاسه بر پایه فلزی مستقر شده و نوازنده با كمانی كه دسته ای مو بر آن تعبیه شده بر روی سیم ها كمان می كشد وبه همین جهت نوازنده این ساز را كمانچه كش می نامند. روی كاسه كمانچه را با پوست می پوشانند و خرك را بر روی پوست قرار می دهند و سیم ها از روی خرك عبور می كنند. صدای كمانچه تو دماغی است و حالتی نصیحت گو و آرام دارد. صدای كمانچه در تجسم فضاهای قدیمی، در بیان حكایات و درددل ها و به یاد آوردن خاطراتی كه بافت ارتباطی قدیم را مورد نظر دارد بسیار مناسب است.

رباب در واقع نام عربی كمانچه است و همچنان شكل ساده ای از آن با همین نام در بین نوازندگان سنتی عرب همچنان نواخته می شود. ترك زبانان به آن “ایكلیگ” Iklig می گویند و در تركمنستان این ساز را با نام “قیچك” یا “قژك” می شناسند. كمانچه علاوه بر ایران در فرهنگ های چینی و آسیای جنوب شرقی با نام های مختلف وجود دارد. در موسیقی سنتی چین آن را با نام “ارهو” Erhu می شناسند. این ساز در هند، عراق، آذربایجان، گرجستان، داغستان و ارمنستان نیز نواخته می شود.

كمانچه در دوره صفویه یكی از سازهای اصلی موسیقی شهری ایران بوده است. یكی از نقاشی های عمارت چهلستون اصفهان مربوط به مجلس بزم شاه عباس، نوازنده كمانچه ای را در كنار سازهایی مثل نی، قانون، دف و نوعی ساز مضرابی شبیه به تار نشان می دهد.

كمانچه در دربار قاجار نیز یكی از سازهای اصلی به حساب می آمد. علاوه بر این، از گذشته های دور و نزدیك شكل های گوناگون این ساز تقریباً در همه فرهنگ های بومی ایران یافت می شود. از جمله می توان به انواع كمانچه های تركمنی، مازندرانی، آذربایجانی، لری، كرمانجی و بختیاری اشاره كرد. نخستین صدای ضبط شده كمانچه در اوایل قرن بیستم میلادی انجام شد كه شاخص ترین نمونه های صوتی آن دوران، صدای كمانچه صفدر خان، باقر خان رامشگر و حسین خان اسماعیل زاده است.

كمانچه یكی از سازهای زهی آرشه ای است كه در حال حاضر چهار سیم دارد. تا اوایل قرن ۱۴ خورشیدی (۱۹۰۰ میلادی) كمانچه دارای سه سیم بود. پس از ورود ویولون به ایران، با تأثیر گرفتن از الگوی آن، كمانچه های چهار سیم شكل گرفتند. البته پیش از این رویداد، كمانچه های شش سیم نیز كم و بیش در ایران رایج بودند ولی كم كم به فراموشی سپرده شدند. هم اینك فقط در نواحی مازندران واقع در شمال ایران می توان نوعی از كمانچه شش سیم را پیدا كرد.

كاسه تشدید این ساز با شكل كروی به دو روش ساخته می شود. روش قدیمی كه به یك تكه معروف است و از تنه درخت به صورت یك پارچه تراشیده و سپس درون آن خالی می گردد. وزن این نوع كاسه ها كمی سنگین است و چرخش كمانچه را تا حدی مشكل می كند. در نتیجه صدای آن ‌ها زیاد مطلوب نیست. در فرهنگ های مختلف از جمله آسیای جنوب شرقی كاسه تشدید این ساز گاه از فلز، نارگیل و كدو ساخته می شود.

اما در روش جدید با استفاده از تركه های خم خورده و چسباندن آن ها در كنار هم، كاسه كروی شكل كمانچه ساخته می شود. چوب مورد استفاده معمولاً از درخت توت و گاه از درختان دیگر نظیر گردو، كاج و افراست. این نوع كمانچه‌ها معمولاً خوش صداتر هستند و چون كاسه سبكی دارند، نوازندگی شان راحت تر است.

نوع دیگری از كمانچه با كاسه ای مخروطی شكل وجود دارد كه نمونه های آن را عموماً در موسیقی های بومی ایران می توان یافت. این سازها به كمانچه های پشت باز معروف اند و بیشتر درغرب ایران در استان های لرستان و چهارمحال و بختیاری نواخته می شوند. كمانچه های پشت باز كه به كمانچه لری شهرت دارند، دارای صدایی پر قدرت اند و چون كاسه ای سبك دارند، اجرای قطعاتی كه نیاز به چرخیدن سریع كمانچه دارد، بر روی این سازها آسان تر است. كمانچه های لری تا اوایل قرن حاضر، سه سیم بودند ولی كم كم به چهارسیم تبدیل شدند.

قطر كاسه كمانچه رایج در موسیقی شهری ایران حدود ۲۰ سانتی متر است. ولی نمونه های رایج در موسیقی های بومی اندازه های مختلفی دارند كه كوچك ترین آن را در كمانچه تركمنی می توان مشاهده كرد.

دسته كمانچه با استفاده از چوب گردو به صورت یك پارچه ساخته می شود. طول آن حدود ۳۱ سانتی متر، قطر آن در محل شیطانك ۳۵ میلی متر و در محل اتصال به كاسه ۳۰ میلی متر است. بر روی دهانه كمانچه پوست كشیده می شود و این پوست معمولا پوست دل گاو، پوست ماهی، پوست بز، آهو و غیره می تواند باشد. در تركمن صحرا از پوست نوعی سگ ماهی استفاده می كنند تا رطوبت محیط را جذب كند و تغییر صدا كمتر شود. اما در مناطق خشك، پوست قلب شتر می كشند كه معمولا رطوبت كمتری را جذب می كند.

خرك واسطه ای از جنس چوب است كه بین پوست و سیم ها قرار می گیرد و صدای حاصل از سیم ها را به داخل كاسه هدایت می كند تا در آن تشدید شوند. سیم ها با فشار خرك را به پوست می چسبانند. كمانچه به وسیله یك پایه كه در قسمت سیم گیر به كاسه وصل شده است، روی پای نوازنده، روی صندلی و یا روی زمین قرار می گیرد.

همه كمانچه های امروزی چهار سیم دارند و در نتیجه چهار گوشی در انتهای دسته بر سر پنجه قرار می‌گیرد. سیم های این ساز از یك سو به سیم گیر وصل می شوند و از سوی دیگر در سر پنجه با چهار عدد گوشی مهار می گردند. كوك كردن ساز با همین گوشی های انجام می گیرد. سیم های ساز با كوك های مختلفی به صدا در می آیند. ولی رایج ترین آن ها سه كوك هستند كه در شكل های ۱۵ و ۱۶ و ۱۷ دیده می شوند.

كمانچه با وسیله ای به نام كمان نواخته می شود كه امروزه به آن آرشه می گویند. طول آرشه حدود ۶۰ سانتی متر است و با استفاده از یك چوب نازك با قطر متغیر ۶ تا ۴ میلی متر و موی دم اسب ساخته می شود. موی آرشه كمانچه بر خلاف سازهای زهی غربی بر روی چوب محكم كشیده نمی شود، بلكه نوازنده به تناسب آهنگ، هنگام نوازندگی، فشار آن بر روی سیم را تغییر می دهد. عوامل موثر در كیفیت صدای كمانچه عبارتند از: جنس چوب، ضخامت در نقاط مختلف كاسه، شكل كاسه، اندازه كاسه، چگونگی سطح كاسه از نظر تراش، نوع و ضخامت پوست، جنس، شكل، اندازه و محل قرار گرفتن خرك، شكل شیطانك، جنس سیم ها و زاویه اتصال دسته به كاسه.