موقعیت جغرافیایی و نحوه دسترسی به قلعه رودخان
این قلعه كوهستانی كه در تاریخ ۳۰/۵/۱۳۵۴ به شماره ۱۵۴۶ در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است. در فاصله ی ۲۳ كیلومتری جنوب غربی شهر فومن، در بخش مركزی و دهستان گوراب پس قرار دارد. این بنا در ۴۹ درجه و ۱۴ دقیقه و ۱۹ ثانیه طول شرقی و ۳۷ درجه و ۰۳ دقیقه و ۵۱ ثانیه عرض شمالی واقع شده است.
قلعه در ارتفاعی حدود ۶۸۷ تا ۷۷۸ متر از سطح دریاهای آزاد و بر روی میان آبی كه ادامه ارتفاعات پشت كوه تالش و ماسوله داغ بوده و معروف به قلعه ژیه می باشد، قرار گرفته است. در سمت راست قلعه، رودخانه قلعه رودخان جریان دارد.
نحوه ی دسترسی به قلعه از طریق شهر فومن و پس از گذشتن از روستاهای ” گشت، كرد محله، گشت رودخان، سیاه كش، گوراب پس، ملسكام، سعیدآباد (سید آباد)” و رسیدن به روستای قلعه رودخان است كه پس از عبور از حیدرآلات و طی سه كیلومتر جاده خاكی به روستای قلعه دنه (قلعه دهنه) رسیده، سپس وارد اراضی پارك جنگلی قلعه رودخان شده و بایستی مسیر ۵/۱ كیلومتری صعود تا محل قلعه را از طریق پله های احداث شده طی نمود.
قلعه رودخان كجاست؟
قلعه رودخان در فاصله ۲۰ كیلومتری جنوب غربی فومن واقع شده است. مساحت قلعه رودخان بالغ بر ۵۰ هزار مترمربع و در ارتفاعی بیش از ۶۰۰ متر در بلندترین نقطه كوه واقع شده است.
برای رسیدن به قلعه رودخان بعد از عبور از شهر فومن و گذشتن از روستاهای گشت، كردمحله، سیاه كش، شمس تالان، گوران پس، هولس كام، سیدآباد و قلعه رودخان به روستای حیدرآلات می رسیم كه از این روستا تا محل قلعه رودخان حدود ۵ كیلومتر فاصله است. در حال حاضر بیشتر مساحت آن در قالب طرح پارك جنگلی، سنگ چین و شن ریزی شده است.
برای نخستین بار در سال ۱۸۳۰ میلادی آلكساندر شودزكو خچكو محقق لهستانی الاصل هنگام تحقیق در گیلان متوجه قلعه رودخان شد و در یادداشت های خود موقعیت این بنا را به ثبت رساند. او درباره قلعه رودخان می نویسد: «دژی است بر بالای كوهی در قسمت علیای رودخانه ای به همین نام، بام آن سنگی است و طرفین ورودی دارای دو برج دفاعی مستحكم است و بر كتیبه سردر ورودی آن حك شده است كه این قلعه برای نخستین بار در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هـ.ق برای سلطان حسام الدین امیردباج بن امیر علاءالدین اسحق تجدید بنا شده است.»
دلیل نام گذاری قلعه رودخان
چون این قلعه تاریخی در كنار رودخانه ای بنا شده، معادل باستانی "دژ رودگان" یا "روگان" (دژی كه در كنار رود قرار دارد) یا تغییر یافته آن به نام قلعه رودخان خوانده می شود. این قلعه به زبان اهالی آن منطقه كه تالش هستند قله رخون نامیده میشود. سپس به مرور زمان به «قلعه رودخان» تبدیل شده است. قلعه رودخان در دوران های تاریخی به نام های «قلعه هزارپله»، «حسامی»، «سكسار»، «سگسار» و «سگسال» نیز خوانده شده است.
اینكه قلعه رودخان، مدت ها تخت سلطنت و مركز حكمرانی حكام گیلانی بیه پس بوده، در متون تاریخی و جغرافیایی گیلان تا قبل از قرن دهم هجری نامی از قلعه رودخان به میان نیامده است. تنها عبدالفتاح فومنی در كتاب تاریخ گیلان (ص183) یك بار از كوه قلعه رودخان یاد می كند و می نویسد: «امیره شاهرخ و كامیاب، پسران امیره سالار و بنی اعمام حسین خان بودند كه به دستور حسن خان كهدمی در كوه قلعه رودخان كشته شدند.»
سلاطین اسحاقوند كه از سال 550 تا 1002 ه - ق بر قسمت اعظم این مناطق حكمرانی داشته و نسبت خود را به اشكانیان می رساندند، از قلعه رودخان با توجه به موقعیت دفاعی ممتاز و سوق الجیشی آن، به عنوان مقر فرمانروایی خود استفاده كرده و به دفعات در تجدید بنا و مرمت آن همت گماشته اند، به طوری كه قلعه رودخان در فاصله سال های 918 تا 921 ه-ق به دستور سلطان حسام الدین امیر دباج بن امیر علاء الدین اسحاقی مرمت گردیده و از آن زمان به بعد، به نام "قلعه حسامی" نیز معروف شده است. هدایت خان حاكم فومن، در سال 1175 ه- ق در زمان قیامش علیه كریم خان زند به تعمیر قلعه رودخان پرداخت و با تجهیز آن به توپ های جنگی، آن را برای دفاع از خود آماده نمود.
قلعه رودخان از دو بخش ارگ (محل زندگی حاكم و حرمسرای وی) و قورخانه (محل فعالیت های نظامی و زندگی سربازان) تشكیل شده است. ارگ قسمت غربی شامل دروازه ورودی، چشمه، حوض، آب انبار و سردخانه، حمام، آب ریزگاه، شاه نشین و تعدادی واحد مسكونی كه به وسیله برج و باروهایی محصور شده اند. قلعه رودخان كلاً دارای دو ارگ و شانزده قراول خانه است؛ ارگ یا شاه قلعه در دو طبقه و از آجر ساخته شده، قراول خانه ها، به صورت دو طبقه با نورگیرها و روزنه های متعدد مسلط بر محیط اطراف است. در ورودی یا دروازه قلعه رودخان، شمالی است و در دو طرف آن دو برج توپر بسیار عظیم ساخته شده است كه در گذشته بر بالای آن كتیبه ای نصب شده بود، این كتیبه در حال حاضر در موزه رشت نگهداری می شود.
مشكلات موجود در قلعه رودخان
نبود راه ارتباطی مناسب تا پای قلعه رودخان بخصوص چند كیلومتر انتهایی جاده كه به صورت خاكی و بدون زیرسازی است، برای گردشگران مشكل آفرین است. نداشتن پاركینگ مناسب برای اتومبیل ها، نبودن امكانات پذیرایی مانند رستوران، چایخانه و اقامتگاه، فقدان هرگونه امكانات رفاهی و تسهیلاتی در پای قلعه رودخان از مشكلات موجود بر سر راه مسافران قلعه است.
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گیلان، بنا به ضرورت عملیات مرمت و استحكام بخشی، بنای قلعه رودخان را در دستور كار خود قرار داده است. با عنایت به شواهد موجود، بنای قلعه رودخان از رویش گیاهان هرز و ریشه درختان خودرو، بیشترین صدمه را متحمل می شود؛ به همین منظور گیاه زدایی داخل قلعه و قطع درختانی كه برج ها و دیوارها را در معرض خطر جدی قرار می دهند، طی چند مرحله انجام شده، ولیكن با توجه به وسعت زیاد قلعه رودخان و شرایط اقلیمی منطقه، این اقدام می باید كماكان ادامه داشته باشد.
كار پژوهش داخل بنای قلعه رودخان (طی سال های 79، 82، 83)، با جدیت تمام انجام شده، گیاه زدایی و باز كردن مسیر كاوش، قبل از شروع هر فصل پژوهش، ادامه داشته كه تاكنون چهار فصل گمانه زنی و پیگردی باستان شناسی، به منظور دستیابی به نكات تازه ای پیرامون سال ساخت بنا، انجام گرفته است.
مواد فرهنگی حاصل از این كاوش ها در قلعه رودخان، عبارت اند از: سفال های دست ساز و چرخ ساز (لعابدار و بدون لعاب) كه قدمت آنها احتمالاً به دوره صفویه می رسد و چندین نوع كاشی كه شامل: كاشی های مثلثی با لعاب یك دست قهوه ای سوخته، كاشی های شش گوش بزرگ به رنگ فیروزه ای و كاشی های تزئینی با لعاب آبی و نقش گل های سفید شاه عباسی كه مربوط به دوره صفویه است.
نظر به ویژگی های استثنایی بنای قلعه رودخان و طبیعت بسیار زیبا و جذاب آن، لازم است با اقدام هماهنگ سازمان ها و ادارات دولتی نظیر؛ منابع طبیعی، محیط زیست، راه و ترابری، میراث فرهنگی وگردشگری، قلعه رودخان و محیط پیرامون آن، به یكی از قطب های مهم گردشگری كشور، تبدیل شود.
