باغ موزه قصر

باغ موزه قصر كه پیش از این ۲۴ هكتار بود،‌ مجموعه‌ زیبایی را تشكیل می‌داد كه در راس آن كاخ فتحعلی شاه قاجار خودنمایی می‌كرد، اما زمانی كه ناصرالدین‌شاه روی كار آمد از این مجموعه خوشش نیامد و بیشتر ترجیح می‌داد در كاخ گلستان روزگار بگذراند.

این رضاخان بود كه تصمیم گرفت در تهران زندانی رسمی داشته باشد. به‌ همین دلیل نیكولا ماركوف معمار مشهور روسی را به ایران آورد تا طراحی زندان قصر را انجام دهد.

زندان ماركوف دارای ۱۹۲ اتاق و گنجایش ۷۰۰ زندانی بود كه ۹۶ اتاق آن پنج نفری و بقیه انفرادی بودند. مریضخانه‌ای هم مشتمل بر شش اتاق شش تخته و ۱۶ اتاق یك تخته به‌ همراه باغ و حمام ساخته شده بود.
یازدهم آذرماه سال ۱۳۰۸ زندان قصر شكل گرفت. اولین قربانی نیز خود سازنده بود! تیمسار درگاهی، رئیس وقت شهربانی كه به جرم دعوت رضاخان به یكی از ۱۹۲ سلول عمومی و انفرادی در جریان افتتاح زندان به حبس محكوم شد.

قصر پس از آن نیز پذیرای نامدارانی شد كه عبدالحسین تیمورتاش، نصرت‌الدوله و سردار اسعد بختیاری از آن جمله بودند.بزرگ‌علوی سرگذشت سال‌های حبس خود و دیگر زندانیان مشهور را در كتاب «۵۳ نفر» در زندان قصر نوشت.پس از شهریور ۲۰ و استعفای رضاخان و تبعید به جزیره موریس كاركردهای قصر نیز نمایان‌تر شد.

شكل دایره زندان تنها به این منظور به این فرم طراحی شده كه هر سه طبقه آن در اثر وجود این فضای خالی و بالكن‌هایی كه با حفاظ‌های نرده‌ای پوشیده شدند، در تابستان به شدت گرم باشد و در زمستان سرد؛ سرمایی كه تا مغز استخوان زندانیان نفوذ می‌كرده است.

زندان قصر از بدو تأسیس تا سال ۱۳۵۷ (پیروزی انقلاب اسلامی) در طول نیم قرن، آیینه‌ای است در انعكاس تجدد در دوران پهلوی. از یك سو زندانیان عادی در این زندان از حقوق مدنی و تعریف شده‌ای برخوردار شدند و از سوی دیگر در طول نیم قرن زندان قصر به مشهورترین زندان سیاسی كشور تبدیل شد.

زندان قصر در سالهای اخیر توسط شهرداری تهران به باغ موزه‌ای پند آموز تبدیل شده است كه بازدیدكنندگان می‌توانند همه روزه از قسمت‌های مختلف آن دیدن كنند.همچنین حضار می‌توانند ازمحل‌های نگهداری زندانیان سیاسی كه حتی دیوارهایش همگی با مهر سكوت عمق فاجعه را به تصویر كشیده و بیننده را تحت تاثیر قرار می‌دهد، دیدن نمایند.باغ ایرانی” یكی از بخش های این مجموعه است كه با بهره‌گیری از تنوع گیاهی یك فضای شهری دلنشین و یك موزه روباز محسوب ایجاد شده است.یكی از بخش های اصلی، “موزه تاریخ انقلاب اسلامی ایران” است. این موزه تصویری است از مبارزات مردم در دوران ستمشاهی و بخش دیگر “موزه زندان” است كه بازسازی عینی فضای زندان از اتفاقاتی است كه در دوره رژیم ستم شاهی افتاد و هم محلی برای تصویر برداری مجموعه های سینمایی.

از دیگر بخش های این باغ موزه می‌توان به مسجد، زورخانه قصر، باغ های ایرانی، كتابخانه مركز تحقیقات، گالری های مختلف، فضاهای نمایشگاهی و فرهنگی چایخانه و سفره خانه سنتی، مراكز عرصه محصولات فرهنگی، بازارچه محصولات هنری و صنایع دستی اشاره كرد.همچنین شهروندان می‌توانند در محدوده زندان، از فضای سبز و بوستان و مجموعه‌های فرهنگی ورزشی موزه بازدید كنند.

از زندان قصر بخش‌هایی باقی مانده تا خاطرات این محل تاریخی به فراموشی سپرده نشود؛ از جمله این فضاها می‌توان به زندان ماركف و سیاسی و ساختمان روبروی درب اصلی همراه با برج نگهبانی و نورگیر اشاره كرد.همچنین ساختمان بند جوانان نیز حفظ شده است. برج دیده‌بانی و منبع آب در شمال شرقی زندان، ساختمان واحد برق در شمال غربی و ساختمان مدرسه اندرزگاه ۱۲ یا بند كارگری نیز حفظ شده است.زندان ماركوف با مساحتی بالغ بر ۸۸۰۰ متر مربع از فضاهای متنوعی همچون مركز اسناد، تصاویر و اشیاء تاریخی، نمایشگاه، گالری موسمی، كافه گالری و سالن اجتماعات چند منظوره تشكیل شده است.

مسجد،كتابفروشی دائمی (با مضامین تاریخ انقلاب و مبارزات سیاسی و كتب مرتبط با زندان) و زورخانه از دیگر قسمتهای این مجموعه محسوب می‌شوند.گالری تصاویر و اسناد مربوط به مرمت و بازسازی موزه به عنوان یكی از دستاوردهای شهرداری تهران برای استفاده محققان، استادان، دانشجویان و پژوهشگران قابل استفاده است و ساختمان زندان سیاسی با مساحتی در حدود ۵ هزار متر مربع دارای فضاهای گوناگون و متنوعی است كه روایتگر تاریخ انقلاب و مبارزان انقلاب اسلامی است كه این ساختمان نیز شامل محل زندان‌ها، كتاب‌خانه، مركز مطالعات و موزه است.

همچنین حسینیه، رستوران و كافی شاپ نیز دیگر قسمت‌های این مجموعه را تشكیل می‌دهد و سه حیاط موجود در زندان قابلیت پخش فیلم و نماهنگ و ویدئوهای مفهومی دارند.

تاریخچه ساخت موزه قصر

باغ موزه ی قصر در زمان قاجار احداث شده است

منطقه ای كه در آن امروزه موزه ی قصر احداث شده است در زمان قاجار در فاصله زیادی از تهران واقع شده بود. این مكان كنار مسیر جاده قم شمیران قرار داشت.

در زمان فتح علی شاه قاجار در این مكان قصری به دستور او بنا شد. نام این قصر، قصر قاجار بود. چنان كه از توصیفات اوژن فلاندن در كتابش بر می آید، این قصر دارای آمفی تئاتر و تزئینات آینه كاری زیبایی بوده است.

این قصر در زمان ناصرالدین شاه به مكانی برای اردوی سالیانه فوج قزاق تبدیل شد و به كلی تغییر كرد.

سپس در دوران مظفرالدین شاه این باغ قصر به ژاندارمری تحویل داده شد. در سال 1282 قسمت های زیادی از این قصر بر اثر سیل و بارندگی های شدید از بین رفت.

سال ها بعد زمانی كه سوئدی ها اداره ی شهربانی تهران را به عهده داشتند در این مكان اداره ی شهربانی تأسیس شد و به آن زندان نظمیه نیز اضافه شد. این ساختمان دارای چند اتاقك بود و زیرزمین آن به زندانیان اختصاص داده شده بود.

در زمان سلطنت رضاشاه ظرفیت این زندان پر شده و دیگر گنجایش نداشت. همچنین به علت عضویت ایران در كنوانسیون های بین المللی یك زندان مدرن مطابق با استاندارد های بین المللی باید ساخته می شد. از این جهت در این مكان زندانی ساخته شد.

طراحی این زندان به سبك معماری ایرانی است و طراح آن یك افسر قزاق روس تبار به نام نیكلای ماركوف بود.

زندان قصر

زندان قصر در نزدیكی باغ موزه ی قصر تا قبل از احداث زندان اوین تنها زندان تهران بود

فاز اول زندان قصر در سال 1308 ساخته شد. این زندان دارای گنجایش 800 نفر زندانی بود و شامل 192 اتاق بود. این زندان به علت ساخته شدن در اراضی قصر قاجار به نام زندان قصر معروف است. این زندان تا قبل از احداث زندان اوین تنها زندان شهر تهران بود. زندان قصر در این دوران بسیار توسعه یافت و بعد از انقلاب به محلی برای زندانیان غیر سیاسی تبدیل شد.

این زندان در سال 1383 تعطیل شد و در فهرست آثار ملی سازمان میراث فرهنگی جای گرفت. در سال 1391 این زندان توسط شهرداری تهران به باغ موزه تبدیل شد و در آبان همان سال افتتاح شد.

باغ موزه قصر

باغ موزه ی قصر دارای بخش های مختلفی است

باغ موزه ی قصر در زمینی به مساحت 69 هزار متر مربع و با زیربنایی حدود 20 هزار متر مربع احداث شده است. این باغ موزه دارای بخش های مختلفی مانند ساختمان ماركوف، موزه سیاسی، سالن فرخی یزدی، برج های دیده بانی،نگارخانه ملك الشعرای بهار، مسجد، زورخانه قصر، باغ های ایرانی، كتابخانه مركز تحقیقات، فضاهای نمایشگاهی، سفره خانه سنتی، مراكز عرضه محصولات فرهنگی و بازارچه محصولات هنری و صنایع دستی می باشد.

در محوطه این باغ موزه فضایی سبز با یك حوض و آب نما در وسط آن وجود دارد. روبروی این محوطه فضای سبز، ساختمان موزه قصر وجود دارد كه با چند پله از محوطه جدا می شود.

فاز یك زندان قصر

در زمان رضا شاه، فاز یك این زندان به بهره برداری رسید. این مكان امروزه ساختمان نیكولای نام دارد. مساحت آن حدود 8800 متر مربع می باشد. این ساختمان از بخش های مختلفی مانند مركز اسناد، تصاویر و اشیاء تاریخی، نمایشگاه ، گالری فصلی، كافه گالری، كافه لقانطه و سالن اجتماعات تشكیل شده است.

در سمت راست ساختمان یك بخش شیشه ای وجود دارد كه محل ماشین های لوكس قدیمی است.

شكل معماری هشتی و كاربرد آن در كل ساختمان به صورت مربع است. دو گوشه این مربع دارای ضلع خارجی است. در هر گوشه مربع یك هشتی قرار دارد و بندها از طریق ضلع ها به هم متصل می شدند. این گونه طراحی باعث می شد تا بند ها بسیار به هم شبیه باشند و این امر موجب سردرگمی زندانیان می شد و كار فرار آن ها را مشكل می كرد. در مركز این مربع ها محوطه ای برای هوا خوری تعبیه شده بود.

زورخانه موزه قصر

فضای زورخانه دارای یك گودی هشت ضلعی است كه با سنگ های مرمر تزئین شده است. این زورخانه مزین به تصاویر ائمه و جهان پهلوان تختی و دیگر نامیان در رشته های ورزش باستانی می باشد.

این بخش كه قبلا شامل بند های زندانیان بود اكنون با تغییراتی به محلی برای اجرای ورزش های باستانی تبدیل شده است. بند تاریخ اشیائ، اكنون محلی برای نگهداری تصاویر و بیوگرافی ها می باشد. بر روی دیواره های این سلول ها شاهد توضیحاتی در مورد بیوگرافی ها می باشید. در یكی از این سلول ها بیوگرافی نیكولای معمار زندان وجود دارد.

 در یكی از این سلول ها یك هواپیمای ملخ از سقف آن آویزان است. بر روی دیواره های سلول توضیحاتی در مورد نحوه كار و تاریخ ورود این هواپیما به ایران نوشته شده است.

درست در همین موزه بود كه اصطلاح "رفته آب خنك بخوره" رواج یافت. این اصطلاح به دلیل وجود قنات هایی با آب های خنك در قسمت زیر زمین این ساختمان به وجود آمد. بنابر این هر كس به این زندان می افتاد می گفتند رفته آب خنك بخوره.

در این بند همچنین شاهد تصاویر زیبای سیاه سفید از قصر قاجار، تصاویر بزرگان دوران مشروطه، ملی شدن صنعت نفت و بسیاری از تصاویر قدیمی از عكس اولین چاه نفت و بزرگان تاریخ هستیم.

مجسمه زندانیان معروف تاریخ

هر سلول زندان در موزه ی قصر محل نمایش مجسمه های زندانیان آن سلول است

در بند یك این زندان یا موزه شاهد دو مجسمه از مأموران شهربانی و تعداد زنجیر و دستبند قدیمی هستیم. هر سلول محلی برای به نمایش گذاشتن زندانیان مشهور می باشد. این زندانیان شامل علی اصغر بروجردی اولین قاتل زنجیره ای ایران، لورنس عربستان اولین زندانی فراری این زندان كه به جرم جاسوسی دستگیر شده بود، فرخی یزدی شاعر و روزنامه نگار آزادی خواه و غیره می باشد.

بند دوی این زندان شامل سلول هایی با همان بافت و تخت خواب های زمان خودش می باشد. در هر سلول مجسمه هایی به نشان زندانیان قرار دارد. در این سلول ها صدای آواز غمناكی از یك زندان بان كه در زمان قبل از تخلیه و تغییر كاربری زندان ضبط شده است را می شنوید.

زندانیان مشهور زندان قصر

این زندان محل حبس افراد معروف و سرشناسی همچون قوام السلطنه، صارم الدوله، عبدالحسین تیمور تاش، بزرگ علوی و علی مردان خان بختیاری و 53 نفر و همچنین دكتر تقی ارانی بوده است. بزرگ علوی نویسنده معروف ایرانی، اثرش به نام 53 نفر را در همین زندان نوشته است.

موزه اسناد قصر

یكی از بند های این زندان بند موزه اسناد است. این بند محل نگهداری اسناد معتبر تاریخی كه با نظم خاصی نصب شده اند وجود دارد. زیر این اسناد كه به صورت دست نوشته با دست خط های قدیمی نوشته شده است مهر و امضاهایی به چشم می خورد. این اسناد همان اسنادی هستند كه تا كنون سرنوشت این كشور را رقم زده اند و در آینده نیز بر سرنوشت كشور تأثیر گذارند.

اما علاوه بر این اسناد سرنوشت ساز، اسناد دیگری مانند تصاویر، نقشه ها و فیلم ها و صداهایی در این بند نگهداری می شود. در یكی از این بند ها گوشی های تلفن قدیمی قرار دارند كه از یكی از این گوشی ها صدای مظفرالدین شاه در حال قرائت فرمانی شنیده می شود.

در سلول های انتهایی چند دستگاه ماشین تحریر قدیمی، مهر های قدیمی و قلمدان در ستون های شیشه ای وجود دارد. در یكی دیگر از سلول ها پرچم ایران با طرح هایی از دیر باز تا امروز وجود دارد.

گالری های موزه قصر

در هشتی سوم گالری هنر قرار دارد. هشتی چهارم شامل مسیری به سمت محوطه هواخوری و گالری های تاریخ و ملك الشعرای بهار است. در گالری تاریخ شاهد سیر تكامل رادیو  از رادیو های نفتی گرفته تا رادیو های امروزی هستیم.

در گالری ملك الشعرای بهار تابلو هایی با طرح های مدرن قرار دارد كه دارای رنگ ها و طرح های زیبا و چشم نوازی است.

محوطه هواخوری موزه قصر

در قسمت خارجی فضای ساختمان باغ موزه ی قصر مكان هایی برای استراحت وجود دارد

هواخوری مركزی قصر در بخش مركزی ساختمان زندان قرار دارد. این محوطه قبل از تغییر كاربری به صورت خاكی بوده و فاقد فضای سبز بوده است. امروزه این محوطه با سنگ فرش های زیبا، درختان بید مجنون در حاشیه و گل های رز سفید در اطراف این درختان تزئین شده است كه تركیب بسیار زیبایی خلق كرده است. در مركز این محوطه یك آب نما هم سطح محوطه در مركز آن تعبیه شده است.

در قسمت خارجی فضای این ساختمان تا ساختمان های شماره 3 و 4 فضای سبزی با معماری های زیبا وجود دارد كه محلی برای ورزش و استراحت برای عموم مردم می باشد. در این محوطه عمارت كلاه فرنگی قاجاری هم قابل مشاهده است. این عمارت یادگاری از دورانی است كه این محوطه در آن زمان یك قصر آباد و بسیار زیبایی بوده است.

راه های دسترسی به باغ موزه ی قصر

مترو: ایستگاه مترو شهید مفتح، انتهای خیابان مطهری بعد از تقاطع دكتر بهشتی، باغ موزه قصر.

اتومبیل: اتوبان شهید صیاد شیرازی، خروجی پلیس شریعتی، میدان پلیس، باغ موزه قصر.

انتهای خیابان شهید مطهری، بعد از تقاطع دكتر بهشتی، میدان پلیس، باغ موزه قصر.