از جمله مكان هایی كه از اهمیت بسیاری در نزد ایرانیان برخوردار بوده است گرمابه یا حمام عمومی است و این دلیلی بر اهمیت نظافت روح و جسم در تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می رود .
حمام ها نه فقط كاربرد شست و شو و نظافت دارند ،بلكه در شكل آیینی خود در هر برهه ی زمانی شكل دهنده ی فرهنگی خاص و خزنده در میان عامه ی مردم بوده اند .
این حمام ها علاوه بر ارزش معماری ، از دیدگاه اجتماعی نیز حائز اهمیت هستند . از روزگاران گذشته ،به ویژه در قرن حاضر ،آیین ها و سنت های بسیاری مرتبط با حمام پدیدار شده است كه می توان آن را نوعی فرهنگ عامه دانست .
در یك نگاه كلی ،شست و شو و اماكنی كه برای این كار در نظر گرفته می شود . شامل دو عنصر (آب) و (پالایش و طهارت ) است . از این منظر ارزش این مكان ها به نظام های فكری و تقدسی كه در پشت این دو عنصر وجود دارد بر می گردد.
شكل گیری حمام
اماكن بسیاری مخصوص اجرای اعمال تطهیر و شست و شو در آیین های سنتی یافت شده كه شباهت هایی به ساختار گرمابه ها دارد . شاید شكل و نوع سازماندهی عناصری كه در هنگام اجرای مراسم تطهیر در این آینن ها انجام می گرفته نوعی شیوه ی خاص در كاربرد دو عنصر آب و تطهیر به وجود آورده و مقدمی ای بوده است برای شكل گیری گرمابه .
واژه ی گرمابه مركب از دو كلمه گرم و آبه ، به معنی محل گرم ساختمان است . مهرابه های دوره ی میترایی علاوه بر اجرای مراسم مذهبی و اعمال مقدس مكانی برای گردهم آیی اعضا و گفت و گوهای صمیمانه ، به دور از هر گونه طبقه بندی اجتماعی بود شاید بتوان رد پایی از این عناصر را در حمام ها به خصوص حمام های ایرانی دوره ی اسلامی مشاهده كرد . پایین تر بودن از سطح زمین و پلكانی كه به داخل حمام می رفت موجب شباهت این فضا به معابد میترایی است . حمام ها در فرهنگ مردم نقش هایی جدا از نقش بهداشتی ایفا می كردند . این حمام ها محلی بوده اند برای جمع شدن و گفت و گوهایی صمیمانه ی مردم كوچه و بازار و هم چنین اجرای مراسمی كه در باور مردم تقدس دارند ؛ مثل مراسم عروسی و حمام های عروسی ، حمام زایمان ، حمام های پیش از ماه رمضان و حمام های شب عید نوروز .
تاریخچه حمام های عمومی ایران
مردم ایران چه پیش از اسلام و چه بعد از آن به پاكیزگی اهمیت بسیار می دادند و به همین منظور اهتمام ویژه ای در ساخت و را ه اندازی گرمابه ها داشتند . بقایای كشف شده از قدیمی ترین گرمابه ی ایران مربوط به تخت جمشید است . از دوره ی اشكانی نیز بقایای حمامی در كاخ آشور واقع در بین النهرین شمالی و از دوره ی ساسانی بقایای حمامی در تخت سلیمان به دست آمده است .
در جریان حفاری های باستانی شناسی بندر سیراف در حاشیه ی خلیج فارس ،نیز بقایای حمامی مربوط به سده های نخستین اسلامی كشف شد كه مشتمل بر رختكن ، گرمخانه ، خزینه ، آب ریزگاه ، تون حمام و انبار سوخت آن بود و با قلوه سنگ های بزرگ و كوچك ساخته شده بود . در دوره سلجوقی و در دوره ی ایلخانی به هم راه اقدامات گسترده ی عمرانی در شهرهای معمی چون تبریز ، مراغه و سلطانیه حمام هایی ساخته شد كه امروز آثاری از آنها بر جای نمانده است .
دوره صفویه درخشان ترین دوره ی تاریخی معماری ایران است . حكومت مركزی مقتدر امنیت ناشی از آن پیش رفت در فناوری ساختمان توسعه شهرها و هنر دوستی پادشاهان صفوی از جمله عوامل شكوفایی معماری و خصوصا ساخت گرمابه بود . علاوه بر این عواملی دیگر چون نظافت ، حرمت آب و نیز رعایت احكام فقهی شیعی ، در كنار خلاقیت و نبوغ هنرمندان در توسعه ی گرمابه ها موثر بودند .حمام گنجعلی خان كرمان ، حمام خسروآقا و علی قلی آقای اصفهان كه در نوع خود شاه كار هستند در این زمان بنا شده اند .
بعد از دوره ی صفویه ، هر چند معماری اسلامی هرگز رونق گذشته را به دست نیاورد ، ولی در دوره ی زندیه و قاجار یه حمام های باشكوهی ساخته شد كه از بهترین آنها می توان به حمام وكیل شیراز از دوره ی كریم خان زند و حمام ابراهیم خان كرمان از دوره قاجاریه اشاره كرد .
در دوره ی اخیر به علت ركود معماری سنتی ، گسترش حمام های خصوصی و رعایت مسائل بهداشتی ساخت حمام به شیوه ی سنتی و عمومی متوقف شد .
آداب و رسوم حمام رفتن
امروزه حمام عمومی همچنان در بیش تر مناطق ایران وجود دارد . تفاوت این حمام ها با حمام ها قدیم این است كه حمام های قدیم خزینه داشتند ، ولی در حمام های عمومی جدید دوش های متعدد جای خزینه را كه به هیچ وجه منطبق با اصول بهداشتی نبود ، گرفته است .
در حمام های عمومی خزینه دار ، از قدیم سنن و آدابی رعایت می شد كه بعضا حنبه ی ضرب المثل پیدا كرده است . یكی از آن آداب این بود كه هر كس وارد حمام می شد ،برای اظهار ادب و تواضع به افراد بزرگ تر كه در صحن حمام نشسته و مشعول كیسه كشی و صابون زدن بودند ، یك طاس بزرگ آب گرم از خزینه ی حمام بر می داشت و بر سر آن بزرگ تر می ریخت . این عمل به تعداد افراد بزرگ و محترم كه در صحن حمام نشسته بودند ، تكرار می شد و تازه وارد و ظیفه ی خود می دانست كه بر سر یكایك آنان با رعایت تقدم و تاخر آبگرم بریزد .
از آداب دیگر در حمام های عمومی خزینه دار قدیم این بود كه اگر تازه وارد كسی از آشنایان و بستگان نزدیك و بزرك تر از خود را در صحن حمام می دیدفورا به خدمتش می رفت و به منظور اظهار ادب و احترام او را مشت و مال می داد یا كیسه و لیف و صابون را به زور و اصرار از دستش می گرفت و پشتش را كیسه می كشید یا صابون می زد .
هر كس وارد خزینه ی حمام می شد به افرادی كه شست و شو می كردند سلام می كرد و همان پله ی اول خزینه دو دست را زیر آب كرده ، كمی از آب خزینه را بر می داشت و ی=به یكایك افراد حاضر از آن آب تعارف می كرد . برای افراد تازه وارد مهم و مطرح نبود كه افراد داخل خزینه از آشنایان هستند یا بیگانه و چه بسا به افراد بیگانه بیش تر اظهار علاقه و محبت می كردند زیرا معتقد بودند آشنا در هر حال آشناست و دوست و آشنا احتیاج به تعارف ندارند . این رسوم و بسیاری رسم های دیگر از گذشته های دور یعنی از زمانی كه حمام خزینه به جای آب چشمه رودخانه در امر نظافت و پاكیزگی مورد استفاده قرار گرفت ، معمول شد .
