بربط یا عود سازی زهی است كه در خاور میانه و كشورهای عربی رایج است و از قدیمی ترین سازهای شرقی و ایرانی به شمار می رود . این ساز در حقیقت نوعی سمبل تاریخی برای سازهای ایرانی است .
تاریخچه ی بربط
از آنجا كه پیشینه ی این ساز به ۱۹۷۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد ، می توان آن را از اصیل ترین سازهای موسیقی ایران زمین به شمار آورد . آثار باستانی میان رودان متعلق به هزاره ی دوم پیش از میلاد ، نگاره ی مردی ایستاده را نشان می دهد كه به نواختن بربط مشغول است .
در حقیقت سومری باستان نخستین مردمی هستند كه در آثار به جای مانده از آنها ردپایی از این ساز دیده می شود . ساز عود در ایران پیش از اسلام به نام بربط شناخته می شد و پس از سومری ها در دوران هخامنشیان رایج بود و در عهد ساسانی بیش از همه ی ادوار رواج داشته است . فارمر پیشینهی بربط را به هنر حجاری هندی در سده یدوم پیش از میلاد می رساند (د.اسلام،چاپ اول ، ذیل”عود”) ، اما محققان دیگر كهن ترین نشانه های تصویری آن را ، كه در بلخ شمالی (ازبكستان امروزی) یافت شده است ، متعلق به سده ی نخست پیش از میلاد می دانند . وجود سازی شبیه به بربط در نقش برجسته های به جا مانده در ایران ، گسترش استفاده از بربط در این كشور و وجود شواهد روشن تر در این باره موجب شده تا فامر ضمن آوردن باربیتوس در شمار برخی از آلات موسیقی بیگانه كه به یونان راه یافته ، آن را همان بربط یا”عود قدیم” بداند و به ایرانی بودن آن تصریح كند (سامی، ص۲۰). احتمالاً متغیر بودن مرزهای شرقی ایران و دست به دست گشتن برخی ولایات در پی جنگ ها ، موجب شده كه فارمر ، با آن كه خاستگاه اولیه ی بربط را به هند می رساند ، آن را هم چنان سازی ایرانی بداند . برخی از محققان معتقدند كه بربط سازی یونانی است . اما اگر نظر بعضی از نویسندگان فرنگی را بپذیریم كه سازهای با برش طولی گلابی شكل ، منشأ هندی و ایرانی دارند (ملكی، ص۳۲) ، دیگر نباید در نادرستی انتساب بربط به یونان تردید داشت به بربط از همان آغاز پیدایش ، در نقاط مختلف جهان توجه شده است ؛ در سده ی سوم در چین رایج شد و در زبان چینی «پی پا» نام گرفت(جنكینز واولسن، ص۱۲۱). چون در سده ی سوم میلادی چینی ها بر شبه جزیره ی كره دست یافتند و به ژاپن نزدیك شدند ، بربط از راه كره به ژاپن رفت و “بی وا” نامیده شد ، و سپس به كشورهای آسیای جنوب شرقی چون ویتنام و كامبوج ، راه یافت (فروغ،۱۳۵۶ش،ص۵۹-۶۰؛ ایرانیكا ، همان جا ؛ جنكینز واولسن ، همان جا). در سده یششم میلادی ، از طریق حیره ، در مغرب رود فرات كه مدت ها متأثر از فرهنگ ایرانی بود ، به میان اعراب رفت و در اوایل دوره ی اسلامی قبول همگانی یافت ظاهراً اعراب ، سازی به نام مِزهَر داشتند كه شبیه بربط بود و سطح آن را با پوست می پوشاندند . اما چون به ساز ایرانی بربط كه سطح آن چوبی و از مزهر كاملتر بود ، دست یافتند ، آن را عود (=چوب) نامیدند و به جای مزهر به كار گرفتند بر پایه ی برخی از اسناد “ابن سریح ایرانی نژاد” نخستین كسی كه در عربستان و در قرن یكم هجری عود فارسی یا بربط را نواخت و نوازندگی آن را آموزش داد . الاغانی می گوید : آشنایی او با عود از آن جا شروع شد كه “عبدالله ابن زبیر” جمعی از ایرانیان را به مكه دعوت كرده بود تا خانه ی كعبه را تعمیر كنند . دیوارنگاران ایرانی عود می نواختند و اهل مكه از ساز و موسیقی ایشان لذت می برند و آن را تحسین می كردند ، پس از آن ابن سریح به عود زدن پرداخت .
انواع بربط
در قدیم بربط را دو نوع به حساب می آورند : یكی بربط با كاسه ی بزرگ و دسته ی كوتاه و دیگر با كاسه ی كوچك اما دسته ی بزرگ . امروز به اشتباه ساز دسته بلند را بربط و ساز دسته كوچك را عود می نامند . با وجود شباهت های كلی ، تفاوت هایی نیز میان بربط قدیم و جانشین آن ، عود ، وجود دارد ، از جمله دسته و كاسه ی بربط از چوب یك تكه ساخته شده ، اما دسته و كاسه ی عود از دو قطعه یجداگانه است ؛ دسته ی بربط به تدریج از جای گوشی ها كلفت تر تا به كاسه منتهی شده ، اما اندازه یدسته ی عود از ابتدا تا انتها یكسان بوده است ؛ افزون بر این ها دسته ی بربط، بر خلاف عود مجوف بوده است اما هر دو از یك ساختمان صدایی برخورداند . امروزه در ایران كلمات عود و بربط به جای هم به كار می روند .
ساختار بربط
شكم این ساز بسیار بزرگ و گلابی شكل و دسته آن بسیار كوتاه است . به طوری كهقسمت اعظم طول سیم ها در امتداد شكم قرار گرفته است . سطح رویی شكم از جنس چوب است كه بر آن پنجره هایی مشبك ایجاد شده است . عود فاقد “دستان” است و خرك ساز كوتاه و تا اندازه ای كشیده است . عود دارای ده سیم یا ۵ سیم جفتی است البته در برخی مواقع استادان قالب شكنی كرده و دو یا یك سیم در قسمت پایین قبل از سیم دو به ساز اضافه می كنند كه این سیم ها فا زیر كوك می شود . سیم های جفت با هم همصدا (كوك) می شوند و هر یك از سیم های دهگانه ، یك گوشی مخصوص به خود دارد ؛ گوشی ها در دو طرف جعبه گوشی(سر ساز) قرار گرفته اند .
برخی از محققان با استفاده از الموسیقی الكبیر فارابی (ص۴۹۸) مهم ترین اجزای عود را بدین شرح نوشته اند : ۱)ملاوی(گوشی های ساز)؛ ۲)بیت الملاوی (جایگاه گوشی های ساز) ؛۳)اَنف (خرك فوقانی ساز كه تارها از روی آن می گذرند و به گوشی ها بسته می شوند، شیطانك)؛۴)عُنُق (دسته كه قسمت انتهایی آن به پشت خم می شود )؛۵)صُندوق (محفظه ی صوتی یا كاسه ی طنینی ساز)؛۶)اوتارته ها یا تارهای ساز)؛ ۷)سَطح (پوشش چوبی روی كاسه ی صوتی )؛۸)شمسیه(بخش مشبك روی پوشش كاسه ی صوتی نزدیك خركساز چسبانده می شود تا مضراب بربط به پوشش صدمه نزند )؛۱۰)مُشط (خرك و سیم گیر تحتانی ساز). مضراب بربط ابتدا از چوب بود تا اینكه زریاب به جای آن مضرابی از تاخن عقاب ساخت و آن را رواج داد (مقری، ج۳،ص۱۲۶)؛ پر مرغ و طاووس نیز در تهیه مضراب به كار می رفته است (جنكینز و اولسن ، ص ۵۳؛ منصوری ، ص۱۵).اما امروزه مضراب بربط را بیش تر از طلق می سازند .
عود بم ترین ساز بین سازهای زهی است ؛ نت نویسی آن با كلید سل است (در واقع نت نویسی آن با توجه به وسعت و بمی ساز بر اساس كلید فا است كه برای سهولت نت خوانی و نوازندگی یك اكتا و بالاتر نوشته می شود ) كه جمعاً دو اكتاو است .”اكتاو” بم تر از نت نوشته شده حاصل می شود . سیم بم (سُل پائین) معمولاً نقش “واخوان” دارد و گاه این سیم جفت نیست . صدای عود به نحوی است كه صدای اكتاو چهارم پیانو از راست به چپ برابری دارد و در اصل باید عود را با كلید “فا” نواخت یعنی صدای اصلی عود یك اكتاو پایین تر از آن است كه امروز متداول شده است .
صدای عود بم ، نرم و در عین حال گرم و جذاب و نسبتاً قوی است . این ساز نقش تك نواز و هم نواز هر دو را به خوبی می تواند ایفا كند . همان گونه كه می دانید بربت صدایی بم و تا حدودی تو دماغی دارد كه دلیل آن نوع زه (سیم) ساز و عدم وجود پده بندی (مانند ویلن) روی دسته ی ساز است . پرده بندی موسیقی ایرانی به خوبی روی این ساز قابل بیان است .
احیاء عود (عود معاصر)
با تشكیل هنرستان عالی موسیقی در پنجاه سال پیش ، استادانی چون اكبر محسنی ، قاموسی و منصور نریمان كه اكثرشان سه تار می نواختند ، سعی كردند با تهیه ی عود و همنوایی آهنگ های بخش شده از رادیوهای عربی ، شیوه صحیح نواختن عود را یاد بگیرند و به این ترتیب عد و در عرص معاصر ایران دوباره احیا شد .
عود نوازهای معروف جهان
در یك صد سال اخیر ساز عود كاملاً در قبضه ی عرب ها و به خصوص مصری ها بوده است . از جمله نوازندگان معروف این ساز استاد منیر بشیر (عراقی) است . در كنار او می توان ، به نام هایی چون استاد ریاض سنباطی ، فرید الاطرش، ناصر شمه و انور براهم اشاره كرد .
عود نوازان معروف ایران
در ایران نیز پس از احیای ساز عود تلاش های مثمر ثمری صورت گرفت . از جمله ی عود نوازان معروف می توان به استادانی چون منصور نریمان ، حسن منوچهری ، مجمود رحمانی پور ، اكبر محسنی و عبد الوهاب شهیدی اشاره كرد . در سال های اخیر هم كه استادان دیگری به این جمع اضافه شدند كه در نواختن ساز عود نوآوری هایی داشتند ، از جمله این افراد ارسلان كامكار ، غلامحسین بهروزی نیا ، محمد فیروزی و جمال جهانشاه . از عود نوازان معروف خطه ی جنوب استادانی مانند علی محبوب ، علی میر شكال ، محمد رفیع اشعری ، محمد منصور وزیری از جزیره قشم سین وفادار از بندر عباس . از عود نوازان معاصر ایران می توان به استاد شاهین علوی اشاره كرد كه در نواختن این ساز تبحر دارد . او این ساز را پس از كسب استادی در نواختن گیتار فلامنكو انتخاب و به تبحر رسید .
عود سازان ایران
محمد رفیع اشعری هم اكنون بهترین عود سازایران است و به اعتقاد بسیاری بهترین عود نواز ایران البته عود سازانی مانند برادران محمدی ، محمد اژدری ، عرفاتی، عابدینی ، ملكشاهی و نریمان آبنوسی نیز در ساخت عود تبحر دارند و باعث رواج بیش تر این ساز اصالتاً ایرانی شده اند .
ساخت آلات موسیقی از جمله رشته های صنایع دستی است كه همواره موجب خلق ظریف ترین و بدیع ترین آثار دست ساز گردیده و درعین حال به استمرار و شكوفایی هنرهای سنتی كمك شایانی كرده است .
عود یا بربط به عنوان یكی از آلات موسیقی زهی كه با مضراب نواخته می شود از دیرباز در ارتباط تنگاتنگ با شعر و ترانه سرایی بوده و به علت نواخی شیرینی كه دارد پیوسته در اشعار بزرگ ایرانی از آن یاد شده است .
برای ساخت عود با آوایی دلنشین مهارت به سمباده زدن و لاك كاری نموده و درمرحله پایانی سیم های مخصوص عود را كه برخی از جنس پلاستیك و برخی دیگر ابریشم می باشد به عنوان زه روی آن نصب می نمایند .
