محوطه تاریخی پاسارگاد

محوطه تاریخی پاسارگاد در ۷۰ كیلومتری شمال تخت جمشید، در ۳ كیلومتری جاده آسفالته شیراز – آباده در استان فارس قرار دارد

منطقه‌ای كه پاسارگاد در آن واقع شده به دشت مرغاب معروف است. رود پُلوار كه در ایران باستان مدوس نامیده می‌شد، این دشت را سیراب می‌كند.

پیش از این كه شهر پاسارگاد در دشت مرغاب ساخته شود، این دشت از سابقه تمدنی ۳ هزار ساله برخوردار بود و روستاهایی چون تل نخودی، تل خاری(خری)، تل ۳ آسیاب و ۲ تولان كه در هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد، در آنها كشاورزی می‌شد، دارای رونق و شكوه ویژه‌ای بود.

پاسارگاد را راهی شاهی به تخت جمشید و شوش پیوند داده، هرتسفلد و دیگران آثار این راه را در جلگه مرغاب یافته‌اند كه از شمال وارد می‌شده و از مغرب تل تخت می‌گذشته و به كنار آرامگاه كوروش می‌آمده و سپس یكراست به تنگ بلاغی می‌رسیده.

بعدها این راه به طرف شرق كشانده شده است، به گونه‌ای كه جاده شاهی اصفهان- شیراز از سمت شمال،از حدود ۳ كیلومتری مشرق رودخانه پلوار به جنوب و جنوب شرقی سرازیر می‌شده و در جنوب شرقی به تنگ بلاغی می‌رسیده است.

از میان این راه، جاده‌ای عمومی به دهكده مادر سلیمان یا مرغاب می‌رسد كه اكنون به روستایی به نام پاسارگاد معروف است و پس از گذر از پلی فلزی، به سوی آرامگاه كوروش منتهی می‌شود.

مجموعه آثار پاسارگاد در محوطه‌ای به پهنای ۲ و درازای ۳ كیلومتر گسترده است. این آثار از شمال به جنوب به ۵ گروه تقسیم می‌شوند:

صفه (ایوان مسقف) عظیم تل تخت یا تخت مادر سلیمان و باروی(دیوار) خارجی آن
محوطه مقدس در شمال غرب آن
ساختمان زندان
مجموعه كاخ‌ها شامل محوطه چهار باغ با آب گذرها، حوضچه‌های سنگی و كاخ‌های پذیرایی یا بارعام، كاخ اختصاصی كوروش یا كاخ مسكونی، كوشك‌های الف و ب، درگاه و پل
آرامگاه كوروش در فاصله ۵/۱ كیلومتری كاخ‌ها

آثار باستانی پاسارگاد از لحاظ تاریخی نیز به ۳ دوره تعلق دارند:

۱.آثار پیش از تاریخ و پیش از دوره هخامنشی

۲. آثار دوره هخامنشی: این آثار در برگیرنده كاخ پذیرایی كوروش، كاخ اختصاصی كوروش، كاخ شرقی با نقش برجسته انسان بال دار، صفه سنگی معروف به تخت مادر سلیمان (تل تخت)، آب نماهای كاخ شاهی، حوضچه‌های سنگی، ویرانه برج سنگی، بنای موسوم به زندان، دژ پاسارگاد، آتشكده پاسارگاد و آرامگاه كوروش.
آثار بعد از اسلام: این آثار شامل مسجد اتابكان، كتبیه و محراب كنده شده در اتاق آرامگاه كوروش، بنای اسلامی به نام مدرسه یا كاروانسرا در صد متری شمال آرامگاه كوروش.

آرامگاه كوروش

آرامگاه كوروش بزرگ مهم‌ترین اثر مجموعه پاسارگاد كه در دوره‌ای به «مشهد مادر مقدس» مشهور بود، از سال۱۸۲۰ به بعد به عنوان آرامگاه كوروش شناسایی شد.

بنای آرامگاه میان باغ‌های سلطنتی قرار داشت و از سنگ‌های عظیم كه درازای بعضی از آنها به ۷ متر می‌رسد، ساخته شده است.

بنای آرامگاه از دو قسمت تشكیل شده است: یكی سكویی ۶ پله است كه قاعده آن به شكل مربع مستطیل به وسعت ۱۶۵ متر مربع است و دیگری اتاقی كوچك به وسعت ۵/۷ متر مربع با سقف شیب‌دار كه ضخامت دیوارهایش به ۵/۱ متر می‌رسد.

در ورودی آرامگاه با پهنای ۷۵ سانتی متر در سمت شمال غربی بنا قرار دارد. پس از كشته شدن كوروش در جنگ با سكاها، جسد او را مومیایی كردند و در میان تخت زرینی نهادند و اشیای سلطنتی و جنگی او را در كنارش گذاشتند. این آرامگاه در حمله اسكندر مقدونی تاراج شد.

آرامگاه كوروش در تمام دوره هخامنشی مقدس به شمار می‌آمد. این تقدس در دوران اسلامی نیز به قوت خود باقی ماند و مردم از آنجا كه ساختن بناهای عظیم سنگی را خارج از قوت بشری می دانستند، ساخت آن را به حضرت سلیمان كه دیوها را برای انجام كارهای دشوار در خدمت خود داشت، نسبت دادند و آن را مشهد مادر سلیمان نامیدند.

كاخ دروازه انسان بال‌دار

كاخ دروازه به وسعت ۷۲۶ متر مربع در جنوب شرقی دشت پاسارگاد واقع است. این بنا دارای تالاری به وسعت ۵۸۶ مترمربع است ك سقف آن را ۸ ستون به ارتفاع تقریبی ۱۶ متر نگاه می‌داشت.

زیر ستون‌ها به ابعاد ۲×۲ متر و به شكل مكعب دو پله‌ای و از سنگ سیاه ساخته شده كه به علت تخریب ، امروزه در پوششی از كاهگل حفاظت می‌شوند. وجود این زیر ستون‌های بزرگ نشان دهنده عظمت ستون‌های كاخی است كه هیچ اثری از آن باقی نمانده است.

این تالار دارای ۲ درگاه اصلی در سمت شمال غربی و جنوب شرقی و ۲ درگاه فرعی در سمت شمال شرقی و جنوب غربی بود. ارتفاع این درگاه‌ها ۹ متر بود.

بر این جرز نقش انسانی با چهار بال در حال نیایش حجاری شده است. این نقش تا سال ۱۸۶۴ میلادی دارای كتیبه‌ای ۳ زبانه با مضمون «من، كوروش شاه هخامنشی‌ام » بود.

این كتیبه در سال‌های بعد از بین رفت. این كاخ شباهت بسیاری با كاخ دروازه ملت‌ها در تخت‌جمشید دارد.

كاخ اختصاصی

این كاخ در ۱۳۰۰ متری شمال غربی آرامگاه كوروش واقع است و ۳۱۹۲ متر مربع وسعت دارد. طرح و جزئیات معماری كاخ آن را به عنوان یك بنای اختصاصی معرفی می‌كند.

بخش‌های مختلف این كاخ عبارت است از یك تالار مركزی و ۲ ایوان در غرب و شرق و ۲ محوطه باز در شمال و جنوب.

تالار مركزی دارای ۳۰ ستون در ۵ ردیف ۶ تایی بود و زیرستون‌های آن به صورت مكعب ۲ پله‌ای از سنگ سیاه و سفید تشكیل شده بود. ۱۰ جرز آجری مكعب شكل نیز در ۲ سمت تالار وجود داشت. ایوان جنوب شرقی كاخ یا ایوان تخت، دارای ۲ ردیف ۲۰ تایی ستون بود. درست در مركز این ایوان و رو به باغ، جایگاه تخت سنگی مشخص شده است كه احتمالا محل استقرار شاه بوده است.

كاخ بارعام

این كاخ در جایی بنا شده كه می‌بایست با كاخ‌های خصوصی فاصله داشته باشد. وسعت كاخ ۲۴۷۲ متر مربع و در محور شمال غربی – جنوب شرقی ساخته شده است.

كاخ بارعام از چند بخش تشكیل شده است: یك تالار وسیع ۸ ستونی به وسعت ۷۰۵ متر مربع كه در مركز قرار دارد و از كف‌سازی آن تنها بخش كوچكی بر جای مانده است.

تالار مركزی از طریق ۴ درگاه به ۴ ایوان ارتباط می‌یابد. درگاه و ستون های ایوان‌ها از سنگ سیاه بود. درگاه شمال غربی كه راه ورودی بازدیدكنندگان است، با نقش پای انسان و عقاب به یك ایوان ۱۶ ستونی ارتباط دارد. درگاه شمال شرقی نیز به بزرگ‌ترین ایوان كاخ كه ۴۸ ستون داشت ، مرتبط بود.

درگاه جنوب شرقی كه در برابر ورودی كنونی قرار دارد، با نقش انسان و ماهی و گاو به یك ایوان ۱۶ ستونی راه می‌یابد. در ایوان تنها یك جرز بر جای مانده كه یكی از كهن‌ترین كتیبه‌های خط میخی بر آن حك شده است. این كتیبه به ۳ زبان پارسی باستان۳ ،عیلامی و بابلی نوشته شده.

برج سنگی معروف به زندان سلیمان

یكی از آثار بسیار زیبای محوطه پاسارگاد كه به اوایل دوره هخامنشیان تعلق دارد، بنای چهارگوش برج مانندی است كه در دوران اسلامی به زندان سلیمان شهرت یافت. اكنون تنها یك دیواره از این بنا باقی مانده است.

ارتفاع برج ، نزدیك به ۱۴ و قاعده آن ۲۳/۷×۲۸/۷ متر است كه بر سكویی ۳ پله‌ای قرار داشت. این برج شبیه عبه زرتشتدر نقش رستم است.

دیوارهای این برج از سنگ سفید مرمرنما ساخته شده كه برای تزیین تعداد زیادی حفره كوچك مستطیل شكل در ردیف‌های منظم و ۱۰ حفره ی پنجره مانند به نام پنجره كور در اطراف آن كار شده است. این پنجره‌ها با سنگ سیاه قاب شده است.

استحكامات تل تخت یا تخت مادر سلیمان

تل تخت كه در فاصله ۲۳۰۰ متری آرامگاه كوروش قرار گرفته حدود ۲ هكتار وسعت دارد و در اصل روی تپه‌ای بنا شده تا بر همه دشت مسلط باشد. ارتفاع تل تخت از كف دشت، ۵۰ متر است.

در محوطه تاریخی پاسارگاد آثار چهار دوره مختلف شناسایی شده است:

آثار دوره نخست از زمان كوروش بزرگ:

این آثار شامل صفه عظیم سنگی است كه در سمت غرب و شمال غربی تپه از چند قسمت تشكیل شده است. دیواره بیرونی كه از ۲۰ ردیف سنگ آهكی عظیم بنا شده، نمای تل تخت را تشكیل می‌دهد.

اطراف این سنگ‌ها به شكل زیبایی تراش خورده و وسط آنها برجسته است. دیواره درونی پشت دیواره بیرونی قرار دارد و از لاشه سنگ‌های مسی رنگ تشكیل شده و بدون ملات، به گونه‌ای ماهرانه در هم قفل شده‌اند تا دیواره بیرونی و كف‌سازی بنا را حفاظت كنند.

هسته بنا كه سطح درونی تپه و قسمت مركزی آن را تشكیل می‌دهد، جای ساختمان‌های روی تپه بود و همه از خشت و لاشه ساخته شده است.

برای ورود به صفه سنگی دو راه پله در بخش شمال شرقی تعبیه شده بود كه بخش‌هایی از آن باقی است. این بخش در مجموعه پاسارگاد، مرتفع‌ترین عمارت و به صورت قلعه‌ای مشرف بر دشت بود.

آثار دوره دوم مربوط به داریوش هخامنشی:

این آثار كه مربوط به سال‌های۵۰۰ تا ۲۸۰ پیش از میلاد یعنی از زمان سلطنت داریوش هخامنشی تا آخر سلطنت سلوكوس اول است، شامل دژی محكم است كه با دیوارهای آجری و خشتی روی محوطه بنا شده و تغییراتی در مجموعه بالای صفه به وجود آورده‌اند.

آثار دوره سوم:

آثار این دوره كه بین سال‌های ۲۸۰ تا ۱۸۰ پیش از میلاد یعنی از زمان سلطنت آنتیوخوس اول تا آنتیوخوس چهارم ایجاد شده، همراه با تغییراتی در اتاق ها و راهروها است.

این متعلقات در یك دوره طولانی به دست فراموشی سپرده شد و بدون استفاده ماند.

آثار دوره چهارم:

این آثار كه به سده های آغازین اسلامی تعلق دارد نشان می‌دهد این بخش دوباره مورد استفاده قرار گرفته و سپس مجدداً متروك مانده است.

مشخصات

شهر باستانی پاسارگاد نخستین پایتخت شاهنشاهی هخامنشی در قلب استان فارس، در دشت رودخانه پُلوار قرار دارد. نام شهر «اردوگاه پارس» دلالت از موقعیت مكانی شهر دارد. شهر توسط كوروش بزرگ (كوروش دوم) در سدهٔ ششم قبل از میلاد ساخته شد. محوطهٔ اصلی (۱۶۰ هكتار، حدوداً ۲٫۷×۰٫۸ كیلومتر) توسط یك منطقهٔ طبیعی بزرگ احاطه و محافظت شده‌است (حدوداً ۷۱۲۷ هكتار).