بخش سنخواست كه اصطلاحا” بنام بخش جلگه سنخواست رسمیت یافته ابتدا یكی از دهستانهای تابعه بخش جاجرم بوده است ، این بخش در سال ۱۳۷۷ همزمان با ارتقاء بخش جاجرم به شهرستان به بخش ارتقاء یافت . از نظر جغرافیایی بخش سنخاست به قلمروهای جغرافیایی ذیل متصل می باشد : شمال به بخش شوقان شهرستان جاجرم , غرب و جنوب غرب به بخش مركزی شهرستان جاجرم , شرق بخش مركزی شهرستان اسفراین و جنوب به بخش جغتای شهرستان سبزوار .
شهر سنخاست مركز بخش سنخواست در ارتفاع ۹۷۵ متری از سطح دریا قرار گرفته و دارای طول جغرافیایی ۵۶ درجه و ۵۱ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۵ دقیقه می باشد . حدود پنج هزار نفر جمعیت دارد كه معیشت اغلب آنان كشاورزی می باشد .
در لغت نامه دهخدا سنخواست نام یكی از دهستانهای چهارگانه بخش اسفراین ، شهرستان بجنورد ذكر شده است كه از بیست آبادی بزرگ و كوچك تشكیل و مجموع نفوس آن ۵۲۲۰ تن است.
آقای دكتر محمد تقی ایمانپور كه خود سنخواستی است و هم اكنون استاد تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد می باشد بر این عقیده است كه : (( با توجه به متون تاریخی قبل از قرن پنجم واژه (( است )) در كلمه سنخواست با (( اسب )) رابطه دارد و (( است )) همان (( اسب )) است . آنچه این گفته را تأیید می كند وجود عقیده فولكلور مردم منطقه است كه بر این عقیده اند در قله كوه بهار در سمت شمال غرب سنخواست اسبی همراه با سوار بر دیوار كوه به سنگ تبدیل شده است . هنوز نوك قله را (( كله اسب )) می گویند و گاه ارتفاع خرمن خود را با آن مقایسه می كنند )) .
آقای دكتر هادی اكبرزاده نیز كه خود شهروند سنخواست و از محققین زبده در امر آموزش و پژوهش است بر این عقیده می باشد كه : (( واژه سنخواست از (( سن )) و (( خاست )) به وجود آمده است ، (( سن )) یك واژه عربی و به معنی عِشقه است و عشقه گیاهی است كه بر درختان دیگر می پیچد و از آنها بالا می رود و در محل اتكا به درخت پایه ، ریشه فرعی می سازد و مواد غذایی درخت اصلی را می مكد . با توجه به این مطلب می توان گفت كه سن خاست به معنی جای برخاستن ، برپایی یا رشد عشقه و عشق و دوستی است )) . ایشان همچنین معتقد است : (( بعضی سن را به معنی سان گرفته اند و سنخواست را به معنی محل عرض یا سان لشكر در مواقعی خاص دانسته اند )). وی همچنین اظهار می دارد شاید بتوان بین (( سن )) تركی و معنی سنخواست نیز رابطه ای یافت و سنخواست را به معنی (( مطلوب و دلخواه تو )) دانست .
تقسیمات سیاسی :
بخش سنخواست طبق آخرین تقسیمات كشوری شامل دو دهستان بنامهای دربند و چهارده سنخواست بوده و شامل سیزده روستای مسكونی و یك نقطه شهری می باشد . این بخش همچنین دارای هشت روستای غیر مسكونی و نودو دو مزرعه تابع می باشد .
ویژگیهای انسانی , اقتصادی :
در حال حاضر جمعیت بخش حدود دوازده هزار نفر است كه مسافت شهر سنخواست مركز بخش سنخواست تا مركز استان از مسیر اسفراین ۱۰۸ كیلومتر و از مسیر شوقان ۷۸ كیلومتر است ، این شهر با مركز شهرستان نیز حدود پنجاه كیلومتر فاصله دارد . این شهر در حقیقت در مسیر چهار راه ارتباطی واقع شده است ، از مسیر جنوب حدود ۳۵ كیلومتر با ایستگاه راه آهن سنخواست فاصله دارد كه امیدواریم با احداث و مرمت این راه مهم ارتباطی آرزوی دیرینه مردم بخش سنخواست و بخش مجاور ( شوقان ) مبنی بر اتصال به راه آهن تحقق یابد .
از مسیر شرق به وسیله یك جاده آسفالته به حدود پنجاه كیلومتر به شهرهای بجنورد ، اسفراین و سبزوار متصل می گردد . از مسیر شمال نیز با مسافتی حدود ۷۰ كیلومتر به جاده بین الملی مشهد – تهران متصل می گردد ، از مسیر غرب نیز از طریق راه ارتباطی جاجرم به میامی و جاده جنوبی مشهد – تهران متصل می گردد .
در مورد زبان و گویش مردم سنخواست آقای دكتر ایمانپور معتقد است : (( زبان و گویش سنخواست و مناطق گیفان و راز در واقع بازمانده حضور پارتیان و زبان پارتی در این منطقه می باشد . در حالیكه گویشهای لری و كردی و … مربوط به دیگر آریائی ها یعنی مادها و پارسها می باشد . و گویش مردم سنخواست و بعضی روستاهای تابعه بخش در اصطلاح به زبان (( تاتی )) مشهور است .
در بخش سنخواست مردم شهر سنخواست و روستاهای جربت ، خراشا ، اندقان ، كرف و ملاویس به زبان تاتی ، مردم روستاهای ارك ، قراجه رباط ، كلاته شور ، قلی و كلاته موری به زبان كردی و مردم روستای كلاته تركها به زبان تركی و مردم روستای دربند به زبانهای تاتی ، تركی و كردی تكلم می نمایند , مردم روستای قمیطه نیز تقریبا لهجه جاجرمی دارند ، در بعضی روستاهای بخش شوقان از جمله طبر ، دوبرجه ، جوشقان ، پشت بام ، بام و عمارت نیز مردم به زبان تاتی تكلم می نمایند .
اكثر مردم بخش سنخواست كشاورز و دامدارند . عمده محصولات كشاورزی منطقه ، گندم ، جو ، پنبه ، چغندر قند ، زیره ، زعفران ، یونجه و محصولاتی چون خربزه ، هندوانه ، تا حدودی پسته و محصولات باغی از قبیل ، گردو ، انگور ، زردآلو ، انار و … می باشد .
– ویژگیهای طبیعی :
الف – آب و هوا : با توجه به وضعیت جغرافیایی بخش كه در حقیقت در دامنه جنوب كوه سالوك واقع شده و از جنوب به تپه ماهورهای منطقه جوین متصل می باشد آب و هوای نیمه بیابانی در سطح بخش حاكم است ، زمستانهای نسبتا” خشك وسرد و تابستانهای گرم همراه با گرد و غبار دارد .
ب – پوشش گیاهی : پوشش گیاهی بخش در دامنه جنوب كوههای سالوك اغلب ، ارس ، بنه ، درمنه ، قیچ و … می باشد . در سطح دشت سنخواست نیز اغلب گیاهانی چون درمنه ، گون و خار شتر بیشتر به چشم می خورد .
ج – منابع آب و خاك :تنها جریان آبی قابل ملاحظه در سطح بخش رودخانه ای است كه شمال تا جنوب بخش را مشروب نموده معروف به رودخانه دربند سنخواست می باشد . البته در قسمت علیای رود جریان آب از مظهر قناتی مشهور به قنات نیلوفر بلخی جریان دارد . آب زراعی سنخواست ، خراشا ، اندقان ، مزارع رودكان و تذر از طریق همین رودخانه تأمین می گردد .
از نظر ساختار زمین شناسی ، خاك منطقه در دامنه ها تلفیقی از سازند البرز و خوش ییلاق می باشد . از كانی های با ارزش در منطقه می توان كانی بوكسیت (۲۰۳ AL ) یا سنگ آلومینا را نام برد كه از منطقه جاجرم شروع شده و ادامه آن در بخش سنخواست در كوههای جربت ، شمال شرق و شمال سنخواست به چشم می خورد
متأسفانه وضعیت خاك منطقه بویژه در مناطق شمالی بخش برای كشاورزی مناسب نیست ، قسمت شمال بخش را اغلب سنگ و شن پوشانده است ، خاك ماسه ای و غیر قابل كشاورزی است , در قسمت مركزی بخش خوشبختانه خاك تا حدودی مناسب برای كشت است ، در مناطق جنوبی بخش نیز متأسفانه خاك قلیایی و شور است و حالت كویری دارد هیچ محصول كشاورزی در این خاكها قابل كشت نیست .
– پیشینه تاریخی :
با توجه به شواهد و قراین پیشینه تاریخی سنخواست به دوره پارتیان ( اشكانیان ) می رسد ، سكه های قدیمی كشف شده در منطقه گویای این واقعیت است . در طول تاریخ جهانگردان و سفر نامه نویسان متعددی از بخش سنخواست عبور كرده و دیدگاههای خود را در مورد منطقه به رشته تحریر درآورده اند .
از جمله این سفرنامه نویسان ابوسعید ابوالخیر ، ناصرالدین شاه قاجار ، اعتماد السلطنه ، و كلنل مك گِرگور انگلیسی می باشند
