گوگان یكی از شهرهای استان آذربایجان شرقی است كه در بخش گوگان شهرستان آذرشهر واقع شده‌است. جمعیت این شهر بر پایه سرشماری سال ۱۳۸۵ خورشیدی بالغ بر ۱۰,۹۴۹ نفر بوده‌است كه از این لحاظ نوزدهمین شهر پرجمعیت استان آذربایجان شرقی و دومین شهر پرجمعیت شهرستان آذرشهر -پس از مركز شهرستان- محسوب می‌گردد.
نام قدیم این شهر «گاوگان» بوده‌است كه بعدها به «گوگان» تغییر نام داده‌است. شهر گوگان در ۴ كیلومتری غرب آذرشهر، ۶۰ كیلومتری جنوب غرب تبریز و ۶۹۴ كیلومتری شمال غرب تهران واقع شده‌است. این شهر در ساحل شرقی دریاچه ارومیه واقع شده‌است و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۴۰ متر میباشد.
از محصولات تولیدی گوگان می‌توان به گردو اشاره كرد كه به نقاط مختلف كشور صادر می‌شود. پیش‌شماره تلفنی این شهر ۰۴۱۲ میباشد. شهر گوگان در سال ۱۳۳۶ خورشیدی با ارتقای درجه از روستا به شهر، صاحب شهرداری دولتی شده‌است و هم‌اكنون یكی از شهرهای استان آذربایجان شرقی محسوب می‌گردد.
تاریخچه
شهر باستانی لیلان كه پس از اسلام به‌عنوان یكی از بزرگترین و مهم‌ترین شهرهای آذربایجان مطرح می‌شد، بر اثر زلزله‌ها، سیل‌ها و سایر بلایای طبیعی از بین رفته‌است و امروزه تنها شهری متروكه در معرض دید قرار دارد. تاریخ شهر كنونی لیلان بسیار كوتاه است. در واقع سالها پیش، یكی از ایلات، در نزدیكی شهر باستانی لیلان سكنی گزیده‌اند و مسئولین كشوری به‌دلیل نزدیكی این روستا به شهر باستانی لیلان، نام لیلان بر آن گذاشته‌اند. در سال‌های اخیر هم با توجه به باستانی بودن منطقه، كاوشگران و مورخان بسیاری در محل شهر باستانی لیلان مشغول به تحقیق و جست‌وجو شده‌اند. این خود عاملی برای جذب جمعیت در این روستا شده‌است، تا جایی كه علاوه بر این كه تعداد بسیار مردودی از اهالی روستا به سایر نقاط كوچیدند، مهاجرانی نیز از روستاهای مجاور وارد این روستا شدند. تا اینكه در سال ۱۳۷۴ خورشیدی بر اساس آمارهای جمعیتی كه جمعیت آن بیش از ۵,۰۰۰ نفر برآورد شده بود و با توجه به باستانی بودن منطقه، روستای لیلان به شهر تبدیل شد. امروزه لیلان پیش‌رفت‌هایی را متحمل شده‌است و در واقع لیلان امروزی، وارث آن شهر باستانی است.
هانری راولین سون (افسر انگلیسی در حدود سال ۱۲۵۴ هجری قمری) می نویسد: در دوره های خیلی قدیم ناحیه گوگان در ردیف مراكز بسیار زیبا و خرم آن روزگار بوده است و از چندین دهكده آباد و پیوسته به هم تشكیل شده است. روزبهی و ترقی گوگان را باید از آنجا قیاس و محاسبه كرد كه معمولاً میزان مالیات هر خانواده ۸ تا ۹ تومان به پول روزگاران قاجاریه (شاهزاده عباس میرزا) بوده است. این جغرافی دان آماری دقیق از باغها و وضعیت معاش گوگان ارائه نموده است و می گوید باغداران و بازرگانان در مقابل هر طناب زمین یا ۹۶ ذرع مبلغ یك پناباد (ده شاهی و نصف یك ریال) به دولت مالیات می دادند.
چالز استوارت جغرافیدان و جهانگرد انگلیسی در سال ۱۲۵۱ قمری (۱۸۳۵ میلادی) به ایران آمده و اینگونه می نویسد: عطر گل سنجد به قدری در هوا آمیخته بود كه هر مسافری را از خود بیخود می كرد ، هوا پاك و طرب افزا و آسمان صاف به محیط اطراف و دشت گوگان لطفی وصف ناپذیر بخشیده بود ، خاك زمینهای حاصلخیز و مستعد، آب كافی ، چشمه ها ، رودخانه ها و چاهها ، هوای معتدل ، فعالیت مردم گوگان ، همه و همه گوگان را به صورت یك منطقه زراعی در آورده بود. و یكی از مراكر كشاورزی ، باغداری و دامپروری آذربایجان محسوب می شود.
یاقوت حموی سیاح و جهانگرد رومی در باره گوگان می نویسد: ده نجیر جان یا اخیر جان (اخی جهان) یكی از روستاهای نزدیك گاوگان در ۳ كیلومتری آن قرار دارد كه درقدیم شاه نشین بود و خزانه شاه در حدود قوم باغی (باغی نزدیك روستای فیروز سالار) به زیر خاك فرو رفته و پادشاه ترك آن دیار كرده است.
یكی از بزرگترین و قدیمی ترین روستاهای بخش ، روستای تیمورلو می باشد كه بنابر شواهد و قراین و نقل قول قدما حدوداً ۱۳ قرن سابقه تاریخی دارد. وجود سنگ نوشته های بزرگ در روستا و وجود قبرستان مجوسان در كنار قبرستان بزرگ روستا و نیز مقبره دو نفر از شهیدان صدر اسلام در اراضی بالوجای تیمورلو و حفاریهایی كه در سطح روستا در عمق ده متری انجام شده و وجود سفالها و تنورها حاكی از این ادعاست كه در اثر پس روی و پیشروی آب دریاچه ارومیه به دفعات مكرر زیر آب رفته و تخریب و بازسازی شده است.
در زمان حمله مغول گوگان نیز مانند سایر شهرهای ایران مورد تجاوز و قتل و غارت قرار می گیرد ، در زمان هلاكو خان كه شهر مراغه پایتخت ایلخانیان شده بود گوگان و دهستانهای اطراف آن به علت آب و هوای خوش و باغستانهای پر میوه جهت استراحت و خوشگذرانی مورد توجه خانان مغول قرار می گیرد . بعد از زوال ایلخانان به احتمال قوی خزائن خانان مغول پای كوه قزل داغ در میان دره ای به خاك سپرده می شود.
موقعیت جغرافیائی منطقه گوگان
این منطقه از لحاظ ساختمانی و وضعیت طبیعی زمین ، به صورت كفة گسترده ای است و بر روی مخروط افكنة رودخانه نوشین چای (توفارقان چای-گنبرچای) قرار گرفته است كه در مجموع جلگه رسوبی و آبرفتی شرقی دریاچه ارومیه را تشكیل می دهد و با شیب ملایمی از ارتفاعات حاشیه غربی سهند تا ساحل دریاچه كشیده شده است . این جلگه فاقد چین خوردگی وارتفاع بلند است و غالبا پستی وبلندی قابل ملاحظه ای ندارد . زمین آن تقریبا مسطح وهموار ،خاك آن حاصلخیز و یكی از مراكزمهم كشاورزی به شمار می رود .
– نزدیكی روستاهای اطراف (كمتر از ۳ كیلومتر ) با محصولات كشاورزی و دامی فراوان چون تیمورلو ، دستجرد ، فیروز سالار ، قاضی جهان … و همجواری شهرك صنعتی شهید سلیمی و دانشگاه تربیت معلم آذربایجان همچنین برپائی هفته بازار پنجشنبه ها بر رونق اقتصادی منطقه اهمیت بسزائی داشته است . – زمستانها در منطقه گوگان مثل اكثر شهرهای استان زودرس و سرد و طولانی است و از آذرماه شروع وتا نیمه دوم فروردین ( اكثر سالها ) ادامه دارد . تابستانها هم به لحاظ وجود باغات فراوان حاصل از مستعد بودن منطقه و نزدیكی به دریاچه ارومیه ملایم و مطبوع می باشد .
– بارندگی سالیانة این منطقه حدود ۲۶۰ میلیمتر بوده ، حداقل مطلق دما در ماه ژانویه (دی ماه ) حدود ۳۰- درجه و حداكثر مطلق دمایی ثبت شده در ماه اوت (مرداد ماه) حدود ۴۳ درجه می باشد . حداكثر بارش در اردیبهشت ماه و حداقل آن در تیرو مرداد بوده و همچنین تبغیر وتعرق پتانسیل سالانه حدود ۷۵۰ میلیمتر وحداكثر آن نیز در تیرماه و ۱۷۰میلیمتر می باشد .
منطقه گوگان فاقد جنگل می باشد البته باغات اطراف رودخانه را می توان بعنوان اراضی نیمه جنگلی بحساب آورد. مراتع بخش حدود ۸۴۵۰ هكتار واكثر گونه های گیاهی در این مراتع عبارتنداز تیپ گون ، اسفند ،خارشتر، شیر سگ ، خانواده گرامینه و … خاكهای مرغوب زراعی جلگه آذرشهر كه منطقه گوگان نیز بر روی آن قرار دارد حاصل نزولات جوی دوران چهارم و جریانات رودخانه ای ناشی از نزولات فوق می باشد كه با فرسایش ارتفاعات ، موجب تراكم نهشته های سطحی در محل فعلی مخروط افكنه آذرشهر شده است و ارتباطی با اقلیم فعلی ندارد. آب وهوای منطقه طبق نقشه بیوكلیماتیك ایران جزء مناطق استپی سرد محسوب می شود. وجه تسمیه گوگان به اعتقاد برخی اصل این كلمه به صورت گیوكان كه از تركیب دو كلمة گیو به معنی پهلوان ، دلیر و رشید و كان به معنی سرزمین می باشد.( سرزمین پهلوانان و دلیران)
در مقابل ، نظریة دیگری هم هست كه چنین عنوان شده است : قبل از استیلای اعراب به ایران و آذربایجان مناطق زیادی بودند كه به پسوند گان ختم می شدند مانند: زنگان ، زدگان ، گوگان ، گاوگان و . . . كه بعد از استیلای عرب ها رواج یافته است از آنجا كه در خط و رسم عرب بجای گ از حرف ج استفاده نموده‌اند كه در نتیجه زنگان به زنجان تغیر می یابد و كلمه گوگان یا گاوگان به كوكان و یا كاوكان تغییر می یابد. نظریه سوم: در این منطقه بدلیل نزدیكی به دریاچه ارومیه و وجود مزارع و آبهای روان محل پرورش گاو بوده است كه كلمة گان نیز بمعنای محل پرورش یا محل و میهن بوده است كه جمع كلمه به معنی سرزمین پرورش می باشد ولی در این مورد مدرك مستندی در دست نمی باشد و خود اهالی منطقه نیز این نظریه را تأیید نمی كنند. اما به نظر می رسد كلمه گاوگان از كلمة بكاول كه مخفف كلمة كاوُل (به معنی سفره چی باشد) كه تركان به آن اطلاق می كردند گرفته شده باشد و با توجه به اینكه مسیر جادة باستانی ابریشم از این شهر می گذشته و بر سر راه كاروانیان و گذرگاهان بود به معنی سفره‌چی ها آمده باشد و همچنین به احتمال قوی گاوگان از كلمة كاوگان كه در شاهنامه فردوسی آمده است گرفته شده و منسوب به خاندان كاوگون باشد كه در این مناطق می زیسته‌اند: سپهدار چون قارَن كاوگان به پیش سپاه اندرون آوكان پتانسیل گردشگری گوگان – مخزن تغذیه مصنوعی فیروز سالار: كه دارای ظرفیت ۳ ملیون متر مكعب بوده وآب به صورت كانال انحرافی از رودخانه به آن وارد می شود . پرورش ماهی و ماهیگیری در آن رونق دارد .
۳- چشمه معدنی شورسو: این چشمه به فاصله اندكی از ائل میدانی واقع شده ودر فلات آهكی قرار دارد . آب و املاح آن برای بسیاری از دردهای مفصلی مفید است .
۴- معادن غنی سنگهای مرمر و تراورتن (لیموی وگردوئی وقرمز ) در اطراف شهر علاوه بر استخراج آن مناظر زیبای را نیز بوجود آورده اند كه خود حاصل چشمه های معدنی چون شورسو وتاپ تاپان در روی فلات آهكی می باشد .
۵- مقبره زینب خاتون (زوجه پیامبر اكرم وبه روایتی مادر اسامه بن فرقه) در كوهپایه های روستای دستجرد كه سالانه پذیرای خیل عظیم عاشقان اهل بیت عصمت وطهارت می باشد .
۶- مقبره صدیقه خاتون خواهر زینب خاتون در روی تپه ای مشهور به شوشلی در قسمت جنوبغربی گوگان.
۷- مسجد جامع گوگان كه قدیمی ترین ساختمان بجا مانده از دوره ولیعهدی عباس میرزا كه معماری آن منحصر به فرد می باشد.
۸- زیارتگاه مسجد حضرت ابوالفضل : این مسجد یكی ازمساجد مهم شهر بحساب آمده و از نقاط مختلف استان برای زیارت آن و دادن نذری ، بخصوص در ماههای محرم و صفر به این مسجد می آیند .
۹- غارهای مختلف در روی فلات آهكی در گوگان – دستجرد و قاضی جهان كه به عنوان نمونه می توان به یددی كهل (هفت غار) وساری كهل (غار زرد )اشاره نمود .
۱۰- وجود اراضی و باغات در اطراف رودخانه گنبرچای این منطقه را به صورت یك منطقه نیمه جنگلی به حساب آورده و در بهار و تابستان پذیرای گردشگران مختلفی از اقصی نقاط استان به این منطقه میباشد
۱۱- وجود آثار باستانی چون كوحنه دیمان (آسیاب خرابه) دلیحلی داش (سنگ سوراخ) وآثار با قیمانده از قناتهای قدیمی می تواند مناطق خوبی برای گردشگری و افراد علاقمند به طبیعت باشد .
۱۲- پلایای گوگان كه در انتهایی ترین قسمت جلگه قرار گرفته ودارای اشكال كم نظیری از نمك و همچنین كویر در آن قابل مشاهده است (تا نزدیكی دریاچه ارومیه).
مردم
اكثر مردم شهر لیلان به كشاورزی و باغداری مشغولند. زبان مردم این شهر، همانند سایر نقاط منطقه آذربایجان، تركی آذربایجانی است. طبق آمار سال ۱۳۸۵ خورشیدی از مجموع ۶,۰۷۹ نفر جمعیت این شهر، ۲,۹۶۲ نفر مرد و ۳,۱۱۷ نفر زن هستند كه در مجموع، ۱,۴۶۸ خانوار را تشكیل می‌دهند. همچنین طبق همین آمار، ۷۱ درصد از مردم این شهر باسواد و ۲۹ درصد بی سواد هستند.آمار مردان و زنان شهر، نشان‌دهنده این است كه به‌علت اینكه شغل اكثر مردان پیمانكاری است، در سایر نقاط كشور ساكن می‌باشند.
