خاتم تركیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت كه با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشكیل میشود. پنج، شش ف هشت یا ده ضلعی است. خاتم از هنرهای دستی دقیق و پركار است كه تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد .چند ضلعی‌هایی كه درخاتم‌سازی به كار می‌آید.در لغت‌نامه دهخدا خاتم‌ساز چنین معنی شده است: «آنكه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند.»
در دایره المعارف فارسی درباره خاتم‌كاری و خاتم‌سازی آمده است:«هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیك، با مثلث‌های كوچك. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشكال منظم هندسی بوده است .این اشكال هندسی را با قراردادن مثلث‌های كوچك در كنار هم نقش‌بندی می‌كنند.مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر وظریفتر باشند، خاتم مرغوب‌تر است .در یك طرح خاتم، برای ساختن كوچك‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداكثر چهارصد مثلث به كار می‌رود.»
خاتم سازی یكی از هنرهای با ارزش شرق است. از گذشته خاتم سازی اطلاعات زیادی در دست نیست، زیرا مواد اولیه خاتم اكثرا چسب و چوب است و این دو ماده بر اثر مرور زمان از بین می روند. با این همه در اماكنی كه جنبه تقدس داشته و در نتیجه از آنها به خوبی نگه داری شده، به خاتم هایی بر می خوریم كه قدمت دویست تا سیصد ساله دارند.
مهمترین مركز خاتم سازی جهان امروز، ایران است. هر چند در كشورهای هندوستان، سوریه، عراق و فلسطین نیز هنر خاتم كاری وجود دارد، اما به قدمت و ظرافتی كه در ایران انجام می شود نیست، در حقیقت این هنر ویژه ایران است. خاتم های ایران در نمایشگاههای جهانی و بین المللی، همواره در رده اول و ممتاز بوده است.
در موزه های جهان، انواع مختلف خاتم های مرغوب ایران وجود دارد؛ از جمله تخته شطرنج خاتم كاری شده ای كه در موزه “بناكی” در شهر آتن نگه داری می شود و در زمره بهترین نمونه خاتم عصر صفوی است. شاید بهترین نمونه این هنر در عصر حاضر، میز خاتمی است كه در نمایشگاه بروكسل – سال ۱۹۵۸- مدال طلا را نصیب خود كرد. در هنر خاتم سازی از چوبهای گوناگون از قبیل عاج، استخوان، برنج و گاهی طلا و نقره استفاده می شود.
ابتدا چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده می برند و آنها را بنحوی كنار هم قرار می دهند كه برش عرضی آنها دارای اشكال هندسی منظم باشد، زیرا شكل عمومی بیشتر خاتم ها را نقوش هندسی تشكیل می دهد.
بعد این برش ها را در كنار هم و بوسیله سریشم ، روی ورقه نازكی از چوب، می چسبانند و نهایتا ورقه را بر اشیاء گوناگونی مانند میز، صندلی، جعبه، قاب و غیره می نشانند. اخیرا خاتم های خطی نیز ساخته می شود كه در آن كلماتی مانند اسماء خداوندی بعنوان نقش ظاهر می شوند.
در خاتم های گرانقیمت، قسمت های فلزی خاتم از طلا یا نقره تشكیل میشود و به جای استخوان در ساخت آنها عاج به كار می رود. مرغوبترین انواع خاتم، به “پره وارو” و “سیم دار” مشهور است. این هنر از دویست سال پیش تا كنون بدون تغییرات زیاد باقی مانده و نمونه كارهای قدیمی و معاصر تفاوت چندانی باهم ندارند.
رباره مخترع و مبتكر خاتم بین خاتم‌سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذكر است آن است كه به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم‌سازی را چه كسی ابداع كرده است.در دایرةالمعارف فارسی آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه درباره آن گفته میشود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم‌ساز هنوز بر این عقیده‌اند كه هنر خاتم‌سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است»
صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه‌های دیگر از قبطی‌ها اقتباس كرده‌اند، چندین قطعه و لوحه كه روی آنها با چوب و استخوان موزائیك‌كاری شده است در عین الصیره نزدیك قاهره دراوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها درموزه صنایع اسلامی قاهره ویا موزه برلین وجود دارد كه یكی ازعالی‌ترین نمونه‌های این صنعت درموزه متروپولیتن است.
ازدیگر آثار ونمونه‌های تاریخی دراین هنر :
منبر خاتم كاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزارسال.
سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مریوطه به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
درهای خاتم قصر رویایی تیمور گركانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال۸۰۷ هجری(۱۴۰۵میلادی)
درهای چوب گردو و روكش استخوان ودیگر چوبها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب الله درسال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) كه درموزه برلین نگهداری میشود .
درهای مزین به اشكال هندسی گل و بته، از شهر بخارا كه درموزه ویكتوریا آلبرت موجود است
منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان بااشكال هندسی و اجزای نقره‌های مربوطه به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)
اوج شكوفایی و تكامل این هنر در دروان صفویه بود، دراین دوران از گوشه و كنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش‌شده این كشور ازنو پایه گذاری شد و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته‌های خاتم‌كاری، منبت‌كاری، كاشی‌كاری و گره‌چینی، به ترمیم و ساختن ساختمان‌ها و آثار گذشته و بارگاه‌هاواماكن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان وهنرمندان این رشته دراین دوران در بدترین وسختترین شرایط زندگی می‌كردند.
درسال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به كوشش استاد محمد غفاری (كمال الملك) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه‌ای به هنرهای دستی كشور بخشید و پس ازآن كارگاه‌های خاتم‌سازی و چند كارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشكیل شد .
آثار بجا مانده جمعی از هنرمندان اصفهان، تهران وشیراز، اتاق هفت در هفت متری خاتم‌كاری شده به تمامی وسایل موجود در آن، در كاخ مرمر به مدت چهار سال .
تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰ متر مربع خاتم‌كاری.
هنر خاتم‌سازی بعد از انقلاب اسلامی در كارگاه خاتم‌سازی وزارت فرهنگ و هنر سابق تحت نام جدیدی با وابستگی به وزارت فرهگ و آموزش عالی ادامه یافت و از آن زمان تاكنون سمت وسوی طرح‌ها تغییر یافته و با حذف طرح‌های خارجی توجه بیشتری به سنت‌گرایی معطوف یافته وازآن به بعد خط و نوشته وارد خاتم شد.
