تپه نوشیجان از جمله آثار خشتی منحصر به فرد بر جا مانده از تمدن های پیش از هخامنشی در ایران است. بقایایی كه به دوره ی عصر آهن ۳ و سپس تمدن مادها برمی گردد. بنابراین تپه نوشیجان حدود ۲۸۰۰ سال قدمت دارد. نوشیجان در لغت احتمالاً به معنی جایگاه نوش یا جایگاه انوش بوده است و نوش یا انوش ظاهراً نام خانمی است كه بر این منطقه حكمرانی می كرده است.
تپه ی نوشیجان در سال ۱۳۴۳ خورشیدی مورد شناسایی قرار گرفت. در سال های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶ طی ۶ فصل باستان شناسی توسط موسسه ی ایران شناسی بریتانیا به سرپرستی دیوید استروناخ عملیات كاووش و مرمت در تپه انجام پذیرفت.
دستاورد فعالیت های این هیئت، شناسایی سه دوره ی معماری باستانی متعلق به دوران مادها، هخامنشیان و اشكانیان است كه مهمترین و باستانی ترین لایه مربوط به سكونت اقوام ماد در این تپه از نیمه ی دوم قرن هشتم قبل از میلاد مسیح تا نیمه ی اول قرن ششم قبل از میلاد است. آثار دو دوره ی دیگر در لایه های سطحی تر قرار داشته كه پس از انجام مطالعات علمی برداشته شده است.
مجموعه ی نوشیجان ۸۰ متر طول، ۳۰ متر عرض و مرتفع ترین بخش آن ۳۷ متر ارتفاع دارد. آثار مكشوفه ی معماری مربوط به دوره ی ماد در تپه ی نوشیجان بر اساس مستندات دیوید استروناخ عبارتند از:
۱- بنای قدیمی جبهه ی غربی موسوم به اولین آتشكده
۲- تالار ستون دار موسوم به آپادانا
۳- معبد مركزی یا دومین آتشگاه
۴- اتاق ها و انبارها
۵- تونل
۶-حصار و دژ
استروناخ معتقد است كه دژ نوشیجان یكی از قلعه های تدافعی حكومت مركزی ماد بوده است كه جهت دفاع از مرزهای غربی در مقابل هجوم اقوام قدرتمند بین النهرین از جمله حكومت آشور ساخته شده است. وجود دو آتشكده در این مكان مؤید این مطلب است كه علاوه بر اهداف نظامی، اعمال مذهبی و نیایش نیز در این مكان صورت می گرفته است.
مطالعه ی ویژگی های معماری خاص این مجموعه كه در نوع خود معرف نخستین نمونه های الگوهای معماری كشور در فلات ایران می باشد، از جمله كاربرد طاق های هلالی، پوشش سقف به صورت گهواره ای، كاربرد مقرنس در تزیین بنا ( طاقچه های كاذب آتشكده ی دوم )، وجود یكی از نمونه های نخستین تالارهای ستون دار در تاریخ معماری ایران، استفاده از فرم و شكل چلیپا در ساختار و تزیینات ( قبل از شكل گیری صلیب در اروپا )، مطالعه ی اشیاء مكشوفه در این اثر مشتمل بر انواع ظروف سفالی، مجموعه ی اشیاء نقره ای اعم از حلقه ها و زیورآلات و قطعات متفاوت نقره ای كه به ظن محققین می تواند اشكال اولیه از سكه باشد، همه و همه راه گشای اندیشمندان در شناخت بیشتر فرهنگ معماری و هنر دوران تاریخی هزاره ی اول قبل میلاد خاورمیانه است.
تپه ی نوشیجان در كنار آثار مكشوفه از باباخان نورآباد لرستان، تپه ی حسنلوی نقده، تپه سیلك كاشان،هفت تپه ی شوش، گودین تپه كنگاور، تپه ی زیویه ی سقز و … به عنوان پیش درآمد و مرجع مطالعات تمدن كهن ایرانی مطرح می باشد.
