كبوتر خانه

گلپایگان براستی دیدنی است، این شهر در میان دشتی كه از همه سو به كوههایی بلند منتهی می‌گردد قرار دارد. تمامی دشت از درختان پوشیده شده‌است، در میان باغات، كفترخانه (كبوترخانه)‌های متعددی وجود دارد. كبوتر خانه‌ها، بناهای خشتی بزرگی هستند كه توسط كشاورزان بنا می‌شده‌اند. این بناها دارای تیرهای چوبی متعدد در ناحیه فوقانی و شبكه لانه زنبوری و متخلخلی در بخش داخلی خود هستند كه مكان مناسبی برای زندگی كبوتران است. كبوترها برای تغذیه از آفات مزارع استفاده می‌كرده‌اند و فضولات آنها نیز بعنوان كود در مزارع كاربرد داشته‌است..

نمای داخلی كبوترخانه

همچنین كشاورزان برای تغذیه خود نیز از تخم كبوترها استفاده می‌كردند. این روش نگهداری از مزارع، بسیار مترقی است. معمار ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار را در این سیاره خاكی تحت عنوان كبوترخانه‌های ایرانی خلق كرده‌است. معماری داخلی كبوترخانه‌ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شكوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملكرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی كرده‌است. طراحی و عملكرد كبوترخانه ها، بسیار جالب و عالمانه بوده، به گونه ای كه در جذب كبوتران و خلق زیستگاهی امن برای كبوتر، حیرت برانگیز بوده‌است. كبوترخانه‌ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان كبوتر كه كم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده‌است. ساختار معماری كبوترخانه به گونه ای بوده كه برای پرندگان شكارچی مانند قوش، جغد و كلاغ هرگز راهی به درون برجها نبوده‌است؛ چرا كه نحوه ساخت این كبوترخانه به گونه ای بوده كه امنیت همراه با آرامش و آسایش كبوتران را تأمین می‌كرده‌است. دقت در اجرای این برجهای كبوتر، به حدی بوده‌است كه درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانیده، چرا كه اگر حتی یك مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این كبوترخانه راه می‌یافت، هرگز هیچ كبوتری احساس امنیت نمی‌نمود و كبوترخانه خالی از حضور كبوتران می‌شد. فضای داخلی كبوترخانه گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار كبوتر می‌شد. آشیانه‌ها آن چنان زیبا و منظم با مدول‌های یك شكل و از مصالح كاهگل ساخته شده بود كه در تابستان بسیار خنك و به گونه ای بوده‌است كه باد در فضای آن جاری (بادگیر) بوده و برعكس در زمستان، گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده‌است. همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهكارهای معماری یعنی كبوترخانه‌های ایرانی شده‌است. قطر سوراخهای ورودی كبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده‌است كه تنها كبوتران می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه این كه برای دقت یك اندازه بودن قطر سوراخهای كبوتر بویژه در كبوترخانه‌های سبك گلپایگان از تنوشه (لوله‌های سفالی) استفاده می‌شده تا سوراخها یكسان اجرا شود؛ نه بزرگتر بود كه پرندگان مهاجم وارد شوند و نه كوچكتر كه كبوتران بزرگتر نتوانند وارد كبوترخانه‌ها شوند. دیگر از تجهیزات دفاعی كبوترخانه‌های ایرانی تمهیداتی بوده كه در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال می‌شده‌است. موش گرچه مستقیماً دشمن كبوتر نبوده، اما با كانال سازی در زیر پی ها، برجها را خالی و سوراخ می‌كرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شكارچی واز زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می‌ساخته‌است. دیگر از تمهیداتی كه ایرانیان در دفع دشمنان كبوتر و جذب كبوتران در كبوترخانه‌ها اندیشیده بودند عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و كفتار و بوی برخی از گیاهان مانند كندر و سراب برای محافظت كبوتران.در برخی از كبوترخانه‌های ایران از جمله روستاهای گلپایگان سر گرگ و كفتار را در كبوترخانه می‌گذاشتند كه هنوز هم تا این اواخر سركفتاری در كبوترخانه رباط ابوالقاسم گلپایگان مشاهده می‌شد. معماری زیبای كبوترخانه‌های ایرانی، همراه با عملكرد اقتصادی آن یعنی كارخانه ساخت مرغوب‌ترین كود شناخته شده در جهان بر كسی پوشیده نیست. از علوم دیگر در ساخت برجهای كبوتر همچون استفاده از دانش فیزیك با توجه به اصل تشدید ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار كبوتر در اثر برخاستن ناگهانی كه ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده‌است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداكثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشم گیر است. طراحی و انتخاب سایت‌های دایره ای برای ساخت كبوترخانه با فضاهای تو درتو در مقاومت بالای آن نقش داشته‌است. نقل شده‌است كه مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند. توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت كبوترخانه‌های پلكانی و طبقه طبقه بودن بنا، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته‌است. در مناطق گرم و خشك كه حضور آب جاری امكان پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاههای «آبشخور» امكان استفاده كبوتران از آب را فراهم می‌ساختند.