صنایع دستی كرمان

نقش و نگار هایی كه تنها عشق می تواند آنها را خلق و چشمانی را محو تماشای خود كند. دست سازه هایی كه ذره ذره اش حكایت از دستانی دارد سرشار از هنر …
خرید صنایع دستی یكی از قسمت های سفر است كه تجربه ی ماندگاری از سفر برایتان به ارمغان می آورد .در بازگشت از سفر ، صنایع دستی زینت بخش خانه های شما و عزیزانتان می شود و با هربار نگریستن به آن خاطره ای شیرین از ذهنتان عبور می كند.
قالی كرمان
با نگاهی به تاریخ متوجه می شویم كه در آغاز قرن بیستم نام كرمان به عنوان یكی از معروفترین مراكز قالیبافی جهان بر سر زبان ها بوده است. گفته می شود در آستانه جنگ جهانی اول بیش از ۵۰۰۰ دار قالی در این استان وجود داشته است.
امروزه این استان هنوز هم جایگاه ویژه ای در قالیبافی دارد. با تماشای هر یك از قالی های كرمان طرح و رنگ آن را متفاوت از دیگری می بینید. تكرار نقش و نگار در این قالی ها به ندرت اتفاق می افتد. افتخار این استان در صنعت قالیبافی، بافت فرش های سفارشی ۱۰۰ متری در گذشته می باشد.
فرش كرمان بر روی دارهای عمودی بافته می شود اما در منطقه سیرجان و حومه ی آن استفاده از دارهای افقی نیز رواج دارد. این فرش به صورت ریز بافت و بیشتر در ابعاد ۶۰ *۱۰۰ – ۱۵۰ * ۱۰۰ – ۱۲۰ * ۲۰۰ بافته می شود و معمولا دارای ۴۰ رج در گره و گره ی آن از نوع “فارسی” است. در قالی كرمان طرح های شاه عباسی، افشان، ترنجی، خوشه، برگ فرنگی، درختی، شكارگاه و قاب قرآنی دیده می شود. قالیبافی علاوه بر شهر كرمان در مناطق رفسنجان، جوبار، ماهان، روار،كوهپایه، چترود، خانوك، هوتك، سرآسیاب و سردار نیز رواج دارد.
استفاده از پشم مرغوب و نخ پنبه ای یكی از دلایل شهرت قالی كرمان است.در این استان فرش ها به صورت دو پوده بافته می شوند اما در منطقه ی راور نوعی از فرش بسیار مرغوب را به صورت سه پوده می بافند. یكی از اواع بسیار مهم قالی در استان كرمان قالیچه ی افشاری است كه در ادامه به معرفی آن می پردازیم.
قالیچه های افشاری
قالیچه های افشاری در منطقه ی سیرجان بافته می شوند. نام این نوع قالیچه از بافندگان آن نشأت می گیرد چرا كه تار و پود آن را ایل افشار كه به كرمان كوچ كرده اند در هم می آمیزند.
با وجود طرح ها و رنگ های گوناگون كه از ایلی به ایل دیگر متفاوت است استفاده از گره فارسی در بافت این نوع قالیچه كاملا مشهود می باشد.
نقش ها شكستگی خاصی مانند نفش مرغی دارند و یا همچون نقش ترنجی به نگاره های كوچك مزین شده اند. اصالت قالیچه های كرمان در كارهای ایلات افشار كاملا قابل لمس است و درهم آمیختگی هنر مردم آذربایجان و كرمان در نقشه و طرز بافت آنها به خوبی دیده می شود.
گلیم بافی
خرید گلیم كرمان یكی از انتخاب هایی است كه در سفر به این استان پیش روی شما قرار دارد. معروفترین گلیم كرمان با نام شیریكی پیچ یا سوزنی شناخته می شود و این نامی است كه بافندگان ایلیاتی و گاه روستایی كرمان به آن نسبت داده اند. ظاهر این گلیم همچون قالی است و برای بافتنش هم همانقدر هنر و تجربه و وقت لازم است. بر خلاف انواع دیگر گلیم كه پود آنها را شكل می دهد، در گلیم شیریكی پیچ، پود به غیر از اتصال تارها به یكدیگر نقش دیگری ندارد و تنها باعث استحكام درگیری نخ خامه با تارها می گردد. عشایر و روستاییان شهرهای سیرجان، بافق و كرمان از بافندگان این نوع گلیم به شمار می روند.
جاجیم
جاجیم گونه‌ای زیرانداز دورویه ی بدون پرز از پارچه ی كلفتی شبیه به پِلاس اما نازكتر از آن است. بافت آن در بسیاری از نقاط ایران رواج دارد و نخ‌های رنگین و ظریف پشمی یا پنبه‌ای یا تلفیقی از آنها، تار و پود جاجیم‌ها را می سازند. خرید این دستبافته ی زیبا را در كرمان فراموش نكنید.
پته دوزی
پته دوزی كه جایگاه خاصی در كرمان دارد و معروف ترین صنایع دستی این استان است. پته كی از انواع سوزن دوزی به شمار می آید كه حاصل دوختن نخ های كركی ابریشمی، الوان یا پشمی بر روی پارچه است و عموما توسط زنان و دختران هنرمند كرمان انجام می پذیرد.
پته دوزی بر روی پارچه ای به نام عریض و بر روی زمینه های سبز، قرمز، سفید، زرد، سرمه ای، نارنجی، مشكی، عنابی و قهوه ای صورت می گیرد.
قدمت این هنر تاریخی را می توان از پته ی بزرگی كه مقبره ی نعمت ا… ولی را پوشانده است دریافت. ۱۶ نفر زن هنرمند در حدود یك قرن پیش دست به خلق چنین اثری زده اند.
سوزن، قیچی، انگشتانه، پارچه و نخ و دستانی هنرمند كافیست تا یكی از زیبا ترین صنایع دستی كرمان شكل بگیرد. برای دوخت طرح ها ابتدا آنها را بر روی پارچه می كشند و سپس قدم به قدم با طرح پیش می روند.

رایج ترین طرح این هنر به طرح پته ای یا درخت زندگی شهرت دارد كه با نام هایی همچون پته میری، پته جقه ای، پته بادامی و پته ترمه ای نیز شناخته می شود. لچك ترنجی و نقش حیوانات به ویژه پرندگان از طرح های دیگری هستند كه در پته ها دیده می شوند. یادگاری اختصاصی شما از كرمان می تواند جانماز، زیر لیوانی، سجاده، رومیزی و بسیاری لوازم دیگر باشد كه به هنر پته دوزی آراسته است.
عریض بافی
عریض نام نوعی پارچه ی نسبتا ضخیم و پشمی است كه مهم ترین كاربرد آن به عنوان پارچه ی زیرین هنر پته دوزی می باشد. این نوع پارچه در قدیم برای دوخت لباس هایی همچون كت و پالتو به كار می رفت. امروزه عریض بافی بسیار كمتر از گذشته ها تولید می شود و حتی در پته دوزی هم كمتر كاربرد دارد.
شال بافی
قبل از آنكه كرمان به هنر قالی بافی شناخته شود، شال بافی در میان كرمانی ها رواج زیادی داشته است. حتی طرح های قدیم فرش كرمان بر گرفته از طرح های رایج در هنر شال بافی بود. رواج این هنر در میان مردم كرمان به حدی بود كه در دوره هایی دو سوم مردم كرمان از همین طریق امرار معاش می كردند. مرغوبیت كرك بز در آب و هوای خشك این استان و وجود كارگر ارزان به دلیل عدم وجود فعالیت‌های زراعتی و صنعتی از جمله دلایل مرغوبیت شال كرمان در گذشته بودند. شال بافی در دوران قاجاریه به اوج خود رسید و حتی مقامات دولتی نیز آن را ترویج می نمودند.
شال معمولا سه متر طول و یك چهارم عرض دارد و بر اساس نقش و رنگ های مختلف می توان آن را در یكی از دسته های لاكی، لاجوردی، بوته ای، شاخ گوزنی، احرامی، ترمه و زنگاری جای داد.
گبر دوزی
گبر دوزی یا زرتشتی دوزی هنری است كه توسط زرتشتیان ابداع گردید. شواهد تاریخی نشان می دهد كه در زمان ساسانیان، زرتشتیان به بافت های ظریف علاقه داشته و در این دوران بر هر اروپاییان، چینی ها و ژاپنی ها نیز تاثیر گذاشته اند.
در گبر دوزی درخت، طاووس، گل و نقوش هندسی را با نخ ابریشمی بر روی پارچه های ریز بافت نقش می كنند. ظرافت نقوش این هنر به حدی است كه بخیه های آن فقط با ذره بین قابل مشاهده می باشند. دوخت تركیب و هماهنگی كامل رنگها از دیگر ویژگی هایی است كه در گبر دوزی به چشم می خورند.
در زمانهای گذشته لباس عروس دختران خانواده مزین به این هنر بوده است. به دلیل نیاز به زمان طولانی، كار تهیه ی این لباس پس از تولد دختر آغاز می شد تا به موقع آماده شود.
آجیده دوزی
آجیده دوزی یا لایه دوزی یا پنبه دوزی یكی از هنرهای سنتی ایران زمین است كه ریشه در زمان هخامنشان دارد. حتی حجاری ها قدمت آن را زمان اشكانیان و ساسانیان نشان می دهند. در دوره ی صفویه این هنر به اوج خود رسید تا آنجا كه حتی ژان شاردن در سفرنامه ی خود به آن اشاره كرده است.
در ایران این هنر به صورت نقوش برجسته دیده می شود. در دوره ی صفویه ، زندیه ، افشاریه و قاجاریه آجیده دوزی بر روی پارچه ی قلمكار ریزنقش و به شكل بخیه دوزی انجام می شد.
روبالشی ، البسه ، كلاه های درویشی و شب كلاه ، بقچه ، سوزنی ، سجاده ، روانداز ، روتختی ، روكرسی ، شنل و بعضی از وسایل آشپزخانه مزین به این هنر هستند. پارچه ی ابریشمی ، نخی ، پنبه ای ، مخملی ، ساتن ، كتان ، تافته ، اطلسی و پارچه های تلفیقی از نوع و جنس های مختلف به عنوان پایه ی این كار استفاده می شوند و نقوش هندسی ، گل و مرغ ، گل بته ای ، طره ای لچكی ، شمسه ای و اسلیمی رایج ترین نقش های به كار رفته در این هنر می باشند.
امروزه نوعی كلاه درویشی مزین به هنر آجیده دوزی تولید می كنند كه خطوط موازی ظریف به صورت برجسته بر روی آن قابل مشاهده است.
خورجین بافی
خورجین نام كیسه ای است كه برای قرار دادن بار بر پشت حیوانات باری از آن استفاده می شده است. به جز این كاربرد، این كیسه به مانند یك صندوقچه در حمل و نگهداری اشیاء نفیس و قیمتی میان عشایر نیز مورد استفاده قرار می گیرد. حتی یكی از وسایل جهیزیه ی دختران عشایر به حساب می آید. امروزه حتی از آن استفاده ی تزیینی نیز می كنند.
در اكثر مناطق روستایی و عشایری این دست بافته را از پشم های رنگی، نخ پنبه ای و گاه موی بز و با نقوش هندسی تولید می كنند. تولید آن به صورت قواره ای و باعرض ۳۰ تا ۹۰ سانتی متر می باشد. مركز تولید آن در اردبیل است اما كرمان نیز خورجین های مرغوبی دارد.
ترمه
ترمه، پارچه ای گرانبها از الیاف بسیار لطیف است كه با طرح‌های بسیار متنوعی در نقاط مختلف ایران بافته می‌شود .نقش‌های منحنی مانند بته جقه و گل‌های شاه‌عباسی در رنگ‌های مختلف در ترمه به كار می‌رود.
در خصوص اینكه خاستگاه ترمه بافی، ایران یا كشمیر است، اختلاف نظر وجود دارد. اما در منابع تاریخی خاستگاه بافت ترمه ی ایران را كرمان دانسته اند. این پارچه ی نفیس پس از ورود به یزد و توسط هنرمندان یزدی به اوج كمال خود رسید.
ترمه در ابتدا انحصارا مورد استفاده ی زرتشتیان قرار می گرفت و بعد ها در بین عموم مردم رواج یافت.
سیس بافی
سیس بافی هنری است كه تار و پود آن از درخت خرما به دست می آید. سیس یا به عبارت دیگر گیس درخت خرما به الیافی كه در كنار درخت خرما می روید گفته می شود. در سیس بافی این الیاف را به صورت تار و پود در هم می آمیزند تا محصولات مورد نظرشان به دست آید. پادری، سبد، حصیر و طناب ضخیمی كه در اصطلاح محلی به سازو معروف از جمله محصولات این هنر هستند.
حصیربافی
حصیربافی هنری اصیل است كه جمعیت بسیاری از اهالی كرمان را به خود مشغول كرده است. زیرانداز، جانماز، نور گیر، دور كپرها و سبد از محصولاتی هستند كه هنر حصیربافی در آنها به كار می رود. محصولات این هنر در نتیجه ی جدا كردن و خشك كردن شاخه های درخت و در هم تنیدن تار و پود تولید می شوند.
معرق چوب
در گوشه و كنار بازارهای استان كرمان تابلوهایی هنرمندانه از معرق چوب به چشم می خورند كه از ارزش هنری بالایی برخوردار هستند. این هنر سابقه ی تاریخی زیادی در كرمان ندارد اما هنرمندان این صنعت پیشرفت قابل توجهی در ساختن آن داشته اند. ورود صدف و خاتم به كار معرق آثار این هنر را بسیار چشم نواز تر كرده است.
مشبك چوب
هنر مشبك در نتیجه ی شبكه شدن، پنجره ای شدن یا ایجاد سوراخ هایی بر روی اشیاء به وجود می آید. از روی كاربرد آن درها، پنجره ها و منبرهای مساجد و بسیاری از آثار تاریخی می توان به محبوبیت این هنر در گذشته پی برد.
هنر مشبك كاری به دو صورت وجود دارد: غیر پیوسته یعنی طرح های كه جدا جدا بریده و بر روی بر روی سطحی دیگر چسبیده شده اند و پیوسته كه در آن كل طرح به هم متصل هستند. استاد اكبر صوتی كرمانی از اساتید برجسته ای هستند كه این هنر را به كمال رسانده اند.
خوس دوزی
خوس دوزی یكی از هنرهای دستی بسیار قدیمی است كه سرآغاز مشخصی در تاریخ ندارد. آنچه در مورد این هنر جالب توجه است ایجاد نقش و نگار بر روی پارچه به صورت ذهنی و بدون كشیدن طرح است. نقش و نگارها از قلب هنرمند می آیند و با الیاف طلایی و نقره ای بر پارچه نقش می بندند.
چاقو ، انبر ، قندشكن
تولید چاقو، انبر و قندشكن از كارهای دستی مهم و كهن كرمان است كه هریك از آنها می تواند یادگاری خوبی از سفر به كرمان باشند. تولیدات شهر راین در این زمینه از شهرت خاصی برخوردارند. ساخت شمشیر، اسلحه، داس، ساطور، قیچی و همچنین تاج علمهای عزاداری نیز توسط چاقوسازان انجام می شود.
ظروف مسی
پای به بازار قدیم كرمان كه بگذارید صدای ابزار ساخت اشیای مسی در گوشتان می پیچد. هنر مس گری از قدیم الایام در كرمان رواج دارد و استادكاران در این استان هنوز هم مشغول تولید محصولاتی همچون كشكول، سینی، تابلو، قابلمه، ظروف غذا خوریاز مس هستند. بهتر است قبل از سفر به كرمان خودتان را برای خرید مس آماده كنید و گرنه یكی از مرغوب ترین مس ها را از دست خواهید داد. یكی از دلایل استقبال گردشگران از ظروف مسی فواید ناشی از طبخ غذا در آنها است.
قلم زنی
قلم زنی هنری دیرین است كه در آن به وسیله ی نوك ظریف قلم فولاد و ضربات چكش های سبك بر روی سطح فلز نقش و نگار های چشم نواز می اندازند. خاستگاه آن را كرمان می دانند. قلم زنی در ابتدا به صورت خطوط ساده و یا خطوط موج دار دور ظرف گرد مانند بشقاب و كاسه انجام می شد اما این هنر پس از ورود از كرمان به اصفهان به اوج خود رسید و امروزه نقش و نگارهای بسیاری در آن دیده می شود.
از اساتید بزرگ و به نام قلم زنی در كرمان می توان به حاج آقا محمود حكاك اشاره كرد. برادر و شاگرد وی مهدی حكاك، میرزا حسن شفیعی و صفاریان نیز از دیگر نامداران این هنر هستند.
ساز سازی
ساز سازی یكی از هنر هایی در كرمان است كه با وجود هنرمندان چیره دست، توجه زیادی به آن نمی شود. ساز هایی همچون تار، سنتور و ویولن با دستانی عاشق ساخته می شوند تا دستان هنر مندی دیگر با آنها غم و شادی هایش را بنوازد.