تاریخچهٔ موزۀ كلیسای وانك
قدمت موزهٔ كلیسای وانك، البته نه در شكل و وسعت كنونی آن، به صد سال پیش؛ یعنی،سال های۱۹۰۵ ـ۱۹۰۶ م/ ۱۳۲۳ـ ۱۳۲۴هـ ق باز می گردد. در این تاریخ به كوشش و یاری طـاطـاووس هونـانیـان، فـرزنـد هـاروتـون هـونـانـیان، نـویـسنـدهٔ كـتـاب تـاریـخ جـلفـای اصـفـهـان، اتاق هایی در ضلع شمالی حیاط كلیسای وانك برای نگهداری و نمایش كتاب ها، نسخه های خطی و اشیای تاریخی ساخته شدند. این اتاق ها تا۱۹۳۰ م به طور هم زمان به منزلهٔ موزه و كتابخانه مورد استفاده قرار می گرفتند.
بین سال های۱۹۳۰ـ۱۹۳۳م سركیس خاچاطوریان، نقاش و هنرمند معروف ارمنی، كه تحصیلكردهٔ اروپا بود، به دعوت حكومت وقت از اروپا به ایران آمد. سفر وی به منظور مرمت و كپی برداری از نقاشی های بناهای دوران صفوی بود. خاچاطوریان پس از اتمام كار خود در اصفهان نمونه هایی را كه تهیه كرده بود در تهران، پاریس، قاهره، لندن، نیویورك و سایر شهرها به نمایش گذاشت و به این ترتیب هنرشناسان غرب را با هنر نقاشی و معماری زیبای مكتب اصفهان آشنا ساخت. از جملهٔ فعالیت های او می توان به برگزاری كلاس های نقاشی و پیشنهاد تأسیس موزهٔ كلیسای وانك و همكاری در بنیان گذاری این موزه اشاره كرد.
با توجه به اینكه كلیهٔ امور مذهبی، اجتماعی، فرهنگی و به طور كلی تمامی نهادهای مخصوص ارمنیان جلفا زیر نظر و به سرپرستی خلیفه گری اداره می شود لذا می بایست شورای خلیفه گری با پیشنهاد خاچاطوریان موافقت می كرد. با موافقت شورا و تصمیم به تأسیس موزه اتاق هایی كه قبلاً محل نگهداری كتاب ها، نسخه های خطی و اشیای تاریخی بودند تعمیر و برای نمایش اشیاء ویترین ها و مانكن هایی ساخته شدند. سپس، به همت و با همكاری استپان هانانیان و ماردیروس آبكاریان اشیای قدیمی، تابلوهای رنگ روغن، نسخه های خطی و آثار ارزشمندی كه جلفایی ها از اروپا و كشورهای آسیایی به ایران آورده بودند گردآوری و به موزه منتقل شدند.
با گذشت چهل سال از زمان تأسیس موزه و با توجه به رشد و توسعهٔ روزافزون صنعت جهانگردی در كشور، خصوصاً در شهر اصفهان و اهمیت و لزوم حفظ میراث هنری و فرهنگ بومی ارمنیان جلفا، شورای خلیفه گری اصفهان در صدد برآمد تا موزه ای مطابق با اصول و مبانی روز تأسیس كند. بنابراین در پی جلساتی كه شوراهای خلیفه گری اصفهان و تهران در۱۹۶۸ م برگزار كردند تصمیم بر آن شد كه با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی و سیاسی جلفا موزهٔ جدید در اصفهان و در شمال محراب كلیسای وانك بنا شود.
ساخت بنای موزه در مه۱۹۷۱ م/۱۳۵۰هـ ش به اتمام رسید. و خلیفه گارِگین ساركسیان اطلاعیه ای خطاب به كلیساها و اهالی جلفا صادر كرد مبنی بر اینكه در صورت تمایل اشیای قدیمی و با ارزشی را كه در منازل و كلیساها نگه می دارند به موزهٔ كلیسای وانك اهدا كنند.
سرانجام در ۲۴ اكتبر۱۹۷۱ م، موزه با حضور استاندار اصفهان، پیشوایان مذهبی و نمایندگان شوراهای خلیفه گری اصفهان و تهران، نمایندهٔ مجلس اصفهان و جنوب ایران، روزنامه نگاران و نماینده هایی از شهرهای ارمنی نشین ایران افتتاح شد. با توجه به تاریخ تأسیس موزهٔ كلیسای وانك این كلیسا از پیشگامان موزه داری در تاریخ ایران محسوب می شود.
موزهٔ دو طبقهٔ كلیسای وانك دارای دو تالار نمایش با چندین ویترین ثابت و سیار است. حدود ۸۵۰ شیء ای كه در موزهٔ كلیسای وانك به نمایش گذاشته شده اند متعلق به سده های شانزدهم تا بیستم میلادی اند.
از آنجایی كه اكثر اشیای موزه اهدایی هستند در كنار توضیحات مربوط به هر شیء مشخصات و اطلاعاتی نیز در مورد اهداكننده یا اهداكنندگان دیده می شود كه در موزه های معمولی كمتر به چنین موردی برمی خوریم.
طبقه بندی اشیای موزه
طبقه بندی اشیای موزه چنین است كه هر غرفه به صورت مجموعه ای مجزا در آمده كه در عین حال با غرفه های دیگر هماهنگی دارد. از آنجا كه اشیای موزه تا حدودی با مذهب، مراسم مذهبی و آداب و رسوم ارمنیان مرتبط است تماشاگر با مشاهدهٔ مجموعه های آن تحت تأثیر فضای روحانی كلیسا قرار می گیرد.
بخش های مختلف موزهء كلیسای وانك
۱- كتاب ها و نسخه های خطی
از جمله آثار بسیار نفیس موزه مجموعهٔ نسخه های خطی آن است كه حدود ۷۱۰ جلد كتاب خطی را شامل می شود. حدود دویست جلد از این آثار تورات، انجیل مقدس و كتاب های مذهبی است.
الف) غرفهٔ نسخه های متعلق به جلفای اصفهان.
ب) غرفهٔ نسخه های مربوط به كتاب هایی كه در كلیساهای ارمنستان غربی نوشته شده اند و امروزه از اكثر آنها اثری بر جای نمانده است.
بیشتر این كتاب ها دارای موضوعات مذهبی اند و از كتاب مقدس انجیل اقتباس شده اند. برخی از آن ها نیز مربوط به اصول و مبانی دینی و اخلاقی هستند. نقاشی ها، تذهیب های كامل و مینیاتورهای متعدد با زنده ترین رنگ ها هنر نقاشان ارمنی را به نمایش می گذارند. قدیمی ترین و جالب ترین نسخه های خطی این مجموعه عبارت اند از انجیلی متعلق به قرن دهم میلادی نوشته شده بر روی پوست و دیگری قرآنی ترجمه شده به زبان ارمنی متعلق به قرن هجدهم میلادی. مركز اسناد و نسخه های خطی كلیسای وانك به سبب تعدد و تنوع كتاب ها یكی از غنی ترین مخازن ارمنیان در دنیا به شمار می رود.
۲- تابلوهای گچ بری و نقاشی
نمونه هایی از تابلوهای گچ بری به جا مانده از كاخ های صفوی از دیگر اشیاء گران بهای این موزه اند كه حتی در موزهٔ ایران هم كمتر اثری از آنها می توان یافت.
تابلوهای نقاشی موزه نیز مجموعه ای ارزنده از آثار هنری نقاشان اروپایی و ارمنی هستند. این تابلوها كه بر روی كرباس، پوست، چرم، فلز و شیشه كشیده شده اند اكثراً موضوعاتی مذهبی دارند مانند تولد حضرت مسیح، رویدادهای زندگی آن حضرت و حواریون ایشان، تمثال حضرت مریم و … . در كنار این تابلوها تصاویری نیز از رجال ایرانی و چهره های معروف ارمنی با لباس های مخصوص ارمنیان جلفا دیده می شود. از آثار منحصر به فرد این موزه سیاه قلمی است از چهرهٔ حضرت ابراهیم منسوب به رامبراند.
۳- آثار فلزی
مجموعه آثار فلزی این موزه مشتمل بر زیورآلات طلا و نقره، كمربند، قلاب شنل، سینی، انواع جبعهٔ صلیب، عودسوز، ظرف روغن مقدس و … است كه به شیوه های مختلفی مانند مشبك كاری، ریخته گری، ملیله كاری و قلمزنی ساخته و با سنگ های رنگارنگ قیمتی و نیمه قیمتی تزیین شده اند. بخش عمدهٔ این آثار مربوط به اشیای مورد استفاده در مراسم مذهبی كلیسا هستند.
۴- منسوجات (دست بافته ها و رودوزی های سنتی)
این منسوجات را می توان به سه گروه الف) لباس های مذهبی روحانیان ارمنی؛ ب) قطعات پارچه ای مورد استفاده در مراسم كلیسا و ج) نمونه هایی از پوشاك سنتی ارمنیان جلفا تقسیم كرد.
به جرأت می توان گفت نظیر این اشیاء را، كه از افتخارات هنرهای تزینی خاص ارمنیان به شمار می روند، در هیچ یك از موزه های ایران نمی توان یافت. لباس های روحانیان با انواع پارچه های زری و ترمه با دوخت های سنتی، كه متأسفانه اكثر آن ها امروزه منسوخ شده اند، چشم بازدیدكنندگان را خیره می سازند. لباس های محلی ارمنیان جلفا نیز از زیباترین و بارزترین مشخصه های فرهنگی و اجتماعی آنان و همچنین نشان دهندهٔ تحولات تاریخی و فرهنگی اند. در این بخش، غرفه هایی نیز به نمایش انواع لباس (عروس، زن و تاجر جلفایی)، انواع كلاه، وسایل آرایش و سوزن دوزی زنان، نمونه هایی از وسایل سفرهٔ عقد ارمنیان و … اختصاص داده شده كه تا حدودی آداب و رسوم ارمنیان را به بازدیدكنندگان معرفی می كنند. در كنار این اشیاء تعدادی فرش و گلیم نیز با نقوش اصیل ارمنی وجود دارد.
۵- ظروف چینی و سفالی
غرفهٔ بزرگی در موزهٔ كلیسای وانك به ظرف چینی و سفال اختصاص داده شده. این ظروف از نظر نقش ها و موضوعات تزیینی تنوع فراوانی دارند و آنها را می توان به سه گروه تقسیم كرد:۱. ظروفی كه نقش های تزیینی آنها ملهم از موضوعات تزیینی چینی است؛۲. ظروفی كه موضوعات تزیینی آنها تركیبی از هنر ایرانی و چینی است؛۳. ظروفی كه نقش های تزیینی آنها صرفاً شامل موضوعات و سبك های اروپایی است. در این مجموعه ظروفی دیده می شوند كه دارای جملات یا حروف اختصاری ارمنی هستند. این ظروف را شخصیت های معروف یا تجار ارمنی به كارخانه ها و هنرمندان سفارش می دادند و بر روی آنها اسم، تاریخ، شغل و… سفارش دهنده نوشته می شد.
۶- آثار چوبی
این بخش شامل انواع ساعت، مبلمان، شمعدان، جعبه، صلیب، تابلوهای منبت كاری و… است كه برجسته ترین این آثار سازها هستند. این بخش توجه اكثر افرادی را كه با موسیقی آشنایی دارند به خود جلب می كند. تار ساخت یحیی خان (هوهانس آبكاریان)، تارساز معروف جلفا، تار ساخت مِلكُن خان جلفایی و چوگور متعلق به مانوك مانوكیان در این بخش قرار دارند.
۷- فرمان ها
حدود ۱۷۰ برگ فرمان در كلیسای وانك موجود است كه ۲۲ برگ آن در موزه به نمایش گذاشته شده. این فرمان ها متعلق به سده های هفدهم تا نوزدهم میلادی و موضوع اكثر آنها دربارهٔ مهاجرت ارمنیان، دادن امتیازات تجاری و مذهبی به ارمنیان جلفا و چگونگی گرفتن مالیات از اهالی و تجار جلفایی است.
قدیمی ترین فرمان به تاریخ۱۵۶۴ م/۹۷۲هـ ق مربوط می شود و متعلق به شاه طهماسب صفوی است. این فرمان نشان می دهد ارمنیان قبل از مهاجرت به جلفا ارتباط فرهنگی و تجاری نزدیكی با شاهان صفوی داشتند.
۸- غرفهٔ صنعت چاپ
نخستین كتاب هایی كه در ایران به چاپ رسید به كوشش و همت جلفایی ها بود. اولین چاپخانهٔ ایران را پیشوای مذهبی كلیسای وانك،خاچاطور وارتاپد گِساراتسی و شاگردان ویدر كلیسای وانك دایر كردند. آنان خود ماشین، كاغذ و مركب چاپ حروف را طراحی كردند و ساختند و در۱۶۳۸ م/۱۰۱۷ هـ ش نخستین كتاب خود را با مضمون و شرح حال پدران روحانی به نام ساقموس (زبور داوود) در ۵۷۲ صفحه به چاپ رساندند. این كتاب در حال حاضر در آكسفورد انگلستان نگهداری می شود و نمونهٔ موجود در كلیسای وانك فتوكپی این كتاب است. تنها آثار به جای مانده از این چاپخانه عبارت اند از تعدادی حروف، كتاب هایی كه اولین بار در نقاط مختلف دنیا به زبان ارمنی چاپ شده اند و نیز نمونه هایی از هنر كتابت در آن دوران مانند انواع جلد سوخت، معرق، ضربی و روغنی مرصع و مذهب متعلق به سده های هفدهم تا هجدهم میلادی.
۹- غرفۀ یپرم خان
این غرفه شامل وسایل شخصی، عكس ها و مكاتبات شخصی یپرم خان ارمنی از سرداران انقلاب مشروطیت است كه نقشی مهم در این انقلاب داشت. اشیای این غرفه در۱۹۷۴ م به موزه اهدا شده اند.
۱۰- غرفهٔ نژادكشی ارمنیان در ۲۴آوریل۱۹۱۵ میلادی
مجموعهٔ این بخش شامل كتاب های منتشر شده دربارهٔ نژادكشی ارمنیان به زبان های مختلف، نمونه هایی از مكاتبات سلاطین عثمانی، نقشهٔ پراكندگی كشتار ارمنیان در شهرهای ارمنستان غربی، تصاویر ویدیویی كشتار وحشیانهٔ ترك های عثمانی و تظاهرات گستردهٔ مردمی روز ۲۴ آوریل در شهرهای ارمنی نشین ایران است. این غرفه در ۲۰۰۱ م با كوشش و همكاری شورای خلیفه گری اصفهان و مؤسسهٔ ترجمه و تحقیق هور در تهران صورت تأسیس شده است.
۱۱- مسكوكات
سكه های موزهٔ كلیسای وانك به سه دستهٔ الف) سكه های قبل از تاریخ؛ ب) سكه های دوران اسلامی و ج) سكه های دوران پادشاهی كیلیكیه تقسیم می شوند كه همگی آنها در دههٔ۱۹۷۰م به موزه اهدا شده اند.
۱۲- غرفهٔ جمهوری ارمنستان در ۱۹۱۸ ـ۱۹۲۰ میلادی
ارمنستان پیش از آنكه بخشی از اتحاد جماهیر شوروی سابق شود بین سال های۱۹۱۸ ـ ۱۹۲۰ م به استقلال رسید. نمونه هایی از مدارك رسمی دولتی، كه در این تاریخ مورد استفاده بوده اند، در این غرفه به نمایش گذاشته شده است از جمله گذرنامه ها، تمبرها، اسكناس ها، سكه ها و اوراق مربوط به كمك مالی ارمنیان جلفا به دولت تازه تأسیس ارمنستان در آن تاریخ. این غرفه در۱۹۷۵ م افتتاح شده و مهم ترین بخش آن بخش وسایل شخصی ایشخان هوسپ ارقوتیان، سفیر ارمنستان در ایران، است كه شامل وسایل شخصی وی مانند عكس، عصا، انگشتر، اوراق شخصی و … می شود.
دیگر آثار موجود در موزه:
اما معروف ترین چیزی كه در موزهٔ كلیسای وانك نگهداری می شود تار مویی است متعلق به دختری هجده ساله كه واهرام هاكوپیان در۱۹۷۴ م جمله ای از كتاب تورات را به زبان ارمنی با قلمی از جنس الماس بر روی آن نوشته است. این اثر در۱۹۷۵ م به موزه اهدا شده و بازدیدكنندگان می توانند این جمله را با میكروسكوپی كه به همین منظور در محل تعبیه شده است بر روی مو ببینند.
در۱۹۷۷ م دو تندیس در قسمت ورودی موزه تعبیه شد كه یكی از آنها تمثال مسروپ ماشتوس، مخترع حروف الفبای ارمنی و دیگری تمثال خاچاطور گساراتسی، مؤسس چاپخانهٔ كلیسای وانك در سدهٔ هفدهم، است. این تندیس ها اثر هنرمند ارمنی زاون آیوازیان اند.
امضای دفتر یادبود در تاریخ موزهٔ كلیسای وانك اولین بار به دست سفیر جمهوری ارمنستان، هوسپ ایشخان آرقوتیان، در۱۹۲۱ م صورت گرفت و از آن پس دفاتر یادبود متعددی به دست بازدیدكنندگان و نیز افراد سرشناس و معروف به امضا رسیدند و این رسم همچنان تا به امروز ادامه دارد.
ارتباط با موزه
آدرس: چهارراه حكیم نظامی خیابان نظر شرقی كوچه آلفرد كلیسای وانك
تلفن:۲ـ۳۶۲۴۳۴۷۱
نمابر:۳۶۲۷۰۹۹۹
ارائه تسهیلات به گروهها
بازدید گروهی نامه از طرف ارگانهای دولتی یا از آژانس های هواپیمایی داشته به صورت رایگان میباشد.
