حمام شیخ بهائی مربوط به دوره صفوی است و در اصفهان، خیابان عبدالرازق، كوچه شیخ بهائی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۰۶۳ بهعنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.حمام شیخ بهائی معروفترین حمام شهر اصفهان، توسط شیخ بهائی (م۱۰۳۰ق) در۱۰۲۵ق در عهد شاه عباس، طراحی و ساخته شده است. حمامی تاریخی كه میان مسجد جامع و هارونیه در بازار كهنه، نزدیك بُقعه معروف به «درب امام» واقع شده است. به واسطه ویژگی منحصربهفرد خود با افسانهها و داستانهای گاهی متناقض آمیخته شده است.
سوخت گرمخانه
مردم اصفهان از دیرباز عقیده داشتهاند كه گُلْخَن (آتشخانه) این گرمابه را شیخ بهائی چنان ساخته كه با شمعی گرم میشد و در زیر پاتیل گُلْخَن، فضای تهی تعبیه كرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدّتهای مدید همچنان میسوخت و آب حمام بدان وسیله گرم میشد. در باب سوخت این گرمخانه نظرات متفاوتی ارائه شده است كه به واسطه نبود شمع گرمخانه و عدم انجام تحقیقات جامع از نظریه فراتر نرفته و قابل اثبات نبوده.
جدیترین نظریه در باب سوخت این گرمخانه، سیستم سفالینه لوله كشی زیرزمینی هست كه حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته كه احتمالاً با روش مكش طبیعی گازهایی چون متان و اكسیدهای گوگردی به مشعل خزینه حمام هدایت میشده و به عنوان منبع گرما در مشعل میسوخته و یا این كه مستقیماً این گازها را از مواد زاید دفع شده در خود حمام جمعآوری میكردند و مورد استفاده قرار میدادند. همچنین بنا بر صحبت ساكنین قدیمی محله، در پشت گرمخانه مُردابی دست ساز موجود بوده كه آب فاضلاب به آن جاری بوده و میتوان این احتمال را داد كه گاز مورد نیاز از این مُرداب دست ساز تأمین میشده است.
در ارتباط با شمع ساخته شده به دست شیخ بهائی هیچگونه اطلاعاتی در دست نیست به جز اینكه از جنس طلا بوده كه احتمالاً همین عامل باعث سرقت آن شده. به طور خاص در ۱۰۰ سال اخیر با بیتوجهی و تغییر كاربری بخشهایی از فضای گرمخانه و الحاق شدن عناصر جدید، شناسایی و درك فضاها و سیستم سنتی گرمایش گرمخانه غیرممكن شده است.
گرماخانه شیخ بهائی دارای دو سربینه (رخت كن حمام) كه سربینه بزرگ متعلق به مردان و سربینه كوچك متعلق به زنان است تشكیل شده. دارای استخر و تعداد خزینه و آبانبار هست.
بخش استخر آن اكنون در تصرف بخش خصوصی هست و به عنوان كارخانه ریسندگی استفاده میشود. تا ۲۰ سال پیش همچنان این بنا به عنوان حمام استفاده میشده تا سرانجام تعطیل شده و بعد از ۱۰ سال رها شدن در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.گرم شدن مخزن حمام شیخ بهایی با یك شمع و روشن بودن دائمی آن مطلبی است كه در آن شكی وجود ندارد اما هنوز نمیتوان درباره چگونگی این موضع مطلبی قطعی بیان كرد و تمام موارد بیان شده از حدسیات با توجه به شواهد پیرامونی به دست آمده است.
وی افزود: این احتمال وجود دارد كه یك سیستم سفالینه لوله كشی زیرزمینی در حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته كه با روش مكش طبیعی، گازهایی مانند متان و اكسیدهای گوگردی را به خزینه حمام هدایت میكرده و طبق محاسبات دقیقی كه شیخ بهایی انجام داده بود و با طراحی خاص خزینه، این فاضلاب تبدیل به گاز متان شده و به عنوان منبع گرما در مشعل خزینه میسوخته است.
معاون میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان بیان داشت: با توجه به مجاورت عصارخانه جماله با این حمام كه در آن از دانههای گیاهی، روغن تهیه می شده است ممكن است این سوخت منبع تهیه انرژی این شعله قرار گرفته باشد.
وی ادامه داد: بسیاری از بناهای اصفهان دارای معماهایی بوده كه پس از مدتی كشف شده است؛ به طور مثال راز حركت منارههای منار جنبان از نظر سازهای اكنون برای ما مكشوف است اما در ارتباط با حمام شیخبهایی هنوز هیچ چیز به شكل قطعی مشخص نشده است.
كشف تنپوشههای سفالی و چاههای مرتبط در مجاورت حمام شیخ بهایی
در جریان مرمت خانه شیخ بهایی در مجاورت این بنا در كف زمین تنپوشههای سفالی و چاههای مرتبطی پیدا شده است كه نظریه نخست را در ارتباط با تامین انرژی این شعله تایید میكند ضمن اینكه با مطالعات باستانشناسی در این منطقه مشخص شد كه فاضلاب شهر اصفهان توسط لولههای جمع آوری فاضلاب وارد خزینه حمام میشده است.
امروزه تولید گاز از فاضلاب با عنوان بیوگاز نامیده میشود كه یكی از تخصص های مهندسین بهداشت و محیط زیست است و در كشورهای اروپایی و آمریكا از این سیستم بعنوان بازیافت فاضلاب و تهیه سوخت استفاده میشود ولی متاسفانه در ایران كاربرد زیادی ندارد .
اقدامات استحكامی و حفاظتی حمام شیخبهایی به پایان رسیده است
طاهری در ارتباط با مرمت حمام شیخ بهایی بیان داشت: این بنا دارای ۳۰ تا ۴۰ وارث مدعی بوده است كه به تدریج خریداری و هم اكنون به طور كامل در مالكیت میراث فرهنگی اصفهان قرار دارد.
وی ادامه داد: هرسال بنا بر میزان اعتباری كه به این بنای تاریخی بین ۵۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان اختصاص داده شده اقدامات مرمتی در آن انجام شده اما همچنان این حمام نیازمند اقدامات مرمتی است.
معاون میراث فرهنگی اصفهان بیان داشت: تاكنون عملیات های مرمتی ضروری برای استحكام و حفاظت این حمام تاریخی و خارج كردن از وضعیت خطر انجام شده اما اكنون با وجود اینكه طرح مطالعاتی تعمیراتی این بنا تهیه شده است تعمیرات آن تا زمان مشخص شدن الحاقات و كاربری نهایی متوقف است.
راز گرم شدن مخزن حمام شیخ بهایی با یك شمع
اما معمای دیگر این حمام این است كه چگونه یك شمع میتواند یك مخزن آب را گرم كند؟
در سالهای اخیر یك مخترع مشهدی پس از ۳۰۰ سال با شبیه سازی حمام شیخ بهایی احتمال دیگری مطرح كرد.
علیاصغر برهمند، رئیس انجمن مخترعان خراسان رضوی و طراح شبیه سازی حمام شیخ بهایی مدعی شد كه منبع آب این گرمابه از طلا بوده و با توجه به این كه طلا رساناترین فلز انتقال گرما است با حرارت كم انرژی زیادی تولید و آب منبع گرم میشده است.
در طرح شبیه سازی شده به علت دسترسی نداشتن به طلا از مس استفاده شده كه در حمام منازل هم قابل استفاده است و موجب صرفه جویی ۳۰ درصدی در مصرف سوخت میشود.
این اثر پژوهشی كه به تایید انجمن مخترعان خراسان رضوی رسیده موفق به كسب دو نشان طلای سوئیس در سال ۲۰۰۶ و مدال طلای مسكو ۲۰۰۷ شده است.
در واقع بنا بر نظر برهمند شیخ بهایی با استفاده از طلا كه رسانایی بالایی دارد و در انتقال گرما نقش موثری ایفا میكند منبع این حمام را ساخت و به دلیل استفاده از طلا و جلوگیری از سرقت آن، راز ساخت آن را پنهان نگه داشت.
سرنوشت نهایی حمام شیخبهایی
ناصر طاهری معاون میراثفرهنگی و گردشگری اصفهان با اشاره به اینكه كاربری آینده این حمام می تواند به شكل حمام سنتی، نمایشگاه یا موزه و مجموعههای پذیرایی گردشگری باشد و بر این اساس ادامه مرمتهای این بنا انجام میشود، گفت: كاربری فرهنگی برترین تصمیم در مورد این حمام است چرا كه بنایی معمولی نیست و باید به تناسب شخصیت علمی و تاریخی شیخ بهایی درباره آن تصمیم گیری می شود.
وی افزود: بر این اساس می توان كاربری حمام را به گونهای درنظر گرفت كه زندگی شیخ بهایی و آثار این دانشمند بزرگ در بنای آن درنظر گرفته شود.
معاون میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان درارتباط با سخن برخی افراد به ظاهر كارشناس در ارتباط با اینكه این حمام ارتباطی با شیخ بهایی ندارد، بیان داشت: در مرتبط بودن این حمام با شیخ بهایی هیچ شكی از نظر تاریخی وجود ندارد ضمن اینكه حمام در محلهای قرار دارد كه دیگر آثار مرتبط با شیخ بهایی همچون عصارخانه شیخ بهایی (جماله) و خانه شیخ بهایی و موارد دیگر مرتبط با زندگی این فرد نیز در همین محله است.
دلیل خاموش شدن شمع حمام چیست؟
گرماخانه شیخ بهایی دارای دو سربینه است كه سربینه بزرگ متعلق به مردان و سربینه كوچك متعلق به زنان است و دارای استخر و تعدادی خزینه و آب انبار هست.
در ارتباط با این حمام نكته مهم این است كه آب دیگهای آن تا اواسط دوره پهلوی با شعله شمع به جوش میآمده است اما اكنون این سیستم كارآیی ندارد كه دلایل مختلفی برای این امر ذكر شده است.
اما یكی از مشهورترین دلایل ذكر شده برای خاموشی شعله شمع این حمام این است كه تعدادی از محققان خارجی در زمان صفویه و قاجار برای پی بردن به راز شمع، بخشی از سازه اصلی را تخریب و پس از آن شمع خاموش شده است.
گفتنی است ساخت حمام شیخ بهایی ۲۹ تیر ۱۳۷۷ با شماره ۲۰۶۳ به عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و تا ۲۰ سال پیش همچنان این بنا به عنوان حمام استفاده میشده است.
