“ندوشن”، آثار و بناهای تاریخی ای دارد كه یكی از آن ها، «مسجد جامع ندوشن» است. این مسجد نیز مانند بیشتر مساجد جامع، موزه ای است از عناصر معماری، سرستون های چوبی كنده كاری شده، ستون های سنگی، درهای چوبی تزیین شده، كتیبه های سنگی و كتاب های خطی.
یكی از اشیای موزه ای این مسجد، منبر آن مسجد است. این منبر كهن و زیبا با چوب گردو ساخته شده و هنرهای منبت و معرق و گره چینی در تزیین آن به كار رفته است. تاریخ كنده كاری شده روی سرلوحه آن، زمان ساختش را جمادی الاول ۵۴۶ ه.ق (شهریور ۵۳۰ ه.ش) نشان می دهد. این منبر نزدیك به نه سده پیشینه دارد. با این كه بیشتر منابع، پیشینه مسجد جامع ندوشن را سده هشتم و «دوران آل مظفر» می نویسند، اما پیشینه منبر این مسجد به سده ششم و زمان حكومت دختران «امیر فرامرز» می رسد. پس این مسجد یكی از مسجد های كهن یزد است.
باری، آن چه در این نوشتار مورد نمایش و سخن است، دو پاره چوبی جدا شده از این منبر باستانی است كه به یغما رفته و اكنون خارج از ایران است. این دو پاره، یكی، سرلوحه و یا كتیبه این منبر و دیگری، یكی از پایه های بدنه آن می باشد. این دو تكه گرانبها سال ها پیش از ایران خارج شده و ابتدا در كشور «فرانسه» و شهر «پاریس» برده شده و در سال ۱۹۳۴ م. (۱۳۱۳ ه.ش) به كشور «آمریكا» فروخته شده و همینك در شهر «نیویورك» و در موزه بزرگ و نامی «متروپولیتن» نگهداری می شود. این موزه یكی از بزرگ ترین موزه های جهان و در زمینه هنر های زیبا است. عكس های سیاه و سفید، قدیمی تر و مربوط به فرانسه و عكس های رنگی نیز تازه تر و از موزه متروپولیتن آمریكا می باشد.
كتیبه :
این قطعه با عنوان «كتیبه منبر ابو بكر بن محمد بن احمد» و با شماره دسترسی «۳۴٫۱۵۰٫۲» در انبار موزه متروپولیتن نگهداری می شود و در نمایش همگانی نیست. این قطعه، مهمترین تكه منبر بوده و با آگاهی و به درستی دستچین و دستبرد زده شده است. احتمالاً این كتیبه در بالای بخش تكیه گاه بالا ترین پله منبر نصب بوده است. تاریخ این تكه همان گونه كه رویش نوشته شده به سال ۵۴۶ ه.ق (۵۳۰ ه.ش) باز می گردد. اندازه آن ۷۶٫۵ س.م × ۴۶٫۴ س.م × ۶٫۴ س.م و وزن آن ۶٫۴ ك.گ و جنس آن از چوب «درخت ساج» نوشته شده است. از این پیوند می توانید به برگه این كتیبه در موزه متروپولیتن بروید و عكس ها را با جزییات بیشتری به تماشا بنشینید. موزه متروپولیتن
«آقای حسن گرگویی» -كارشناس هنرهای سنتی- درباره این كتیبه چنین نوشته است: “اما سرلوحه منبر كه در موزه متروپولیتن نگهداری می شود از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این اثر به لحاظ نوع خط یا نوع تزیینات و نحوه اجرای آن ها و همچنین به لحاظ اسامی ذكر شده در كتیبه و مهم تر از همه، ذكر تاریخ ساخت، قابل تحلیل و بررسی است. این سرلوحه با طرح محراب تزیین شده و نقوش اسلیمی ای در اطراف آن به صورت منبت كاری انجام شده است. در لچكی های دو سوی محراب، عبارت “لا اله الا الله” و “محمد رسول الله” به خط كوفی نقر گردیده است. در میانه محراب، عباراتی كه دارای ارزش تاریخی بسیاری است به خط كوفی به چشم می خورد.”
متن نوشته شده در محراب این كتیبه كه توسط «خانم فاطمه دانش» -كارشناس تاریخ و پژوهشگر فرهنگ یزد- خوانده شده، چنین است :
امر عمل
الـمنیـر عبد الـمدیـد
«ابوبكر بن محمد بن احمد كلای»
تــــقـــرب الـــی الله و رجـــا الـــی رحــــمــــه الله
فــی زمــن الــامــیــر الــاجــل الــســیـد الــمــویــد الــمــحــمــود
الــمــتــكــون «عـــضـــد الـــدیـــن» شـــمـــس الـــمــلـــوك آبـــا
و الـــســــلـــاطــــیـــن «عـــــلــــاء الــــدولـــه گــــرشــــاســــب
بــن عــلــی بــن فــرامــرز بــن عــلــاء الـــدولـــه» حــســام امــر
المبد مبین فی جمادی الاولی سنه ست و اربعین و خمس مائه.
پایه :
این قطعه با شماره دسترسی «۳۴٫۱۵۰٫۱» نیز در انبار موزه متروپولیتن نگهداری می شود و در نمایش همگانی نیست. اندازه آن ۱۲۰٫۷ س.م × ۳۱٫۴ س.م × ۸٫۳ س.م و وزن آن ۹٫۱ ك.گ و جنس آن از چوب «درخت ساج» نوشته شده است. از این پیوند می توانید به برگه این قطعه از بدنه منبر در موزه متروپولیتن بروید. موزه متروپولیتن
احتمالاً این قطعه، پایه پله چهارم این منبر بوده است. البته اگر در عكس های قدیمی نمایش داده شده، نشانی از كمبودش نیست، به دلیل مرمتی است كه انجام شده است. یك مرمت این منبر را «استاد ایرج افشار» در كتاب «یادگار های یزد» گزارش داده و مرمت دیگری را حسن گرگویی گزارش داده كه این دومی در سال ۱۳۷۹ و به دست «استاد علی اكبر ابویی مهریزی» انجام شده است.
شباهت و اندازه برابر پایه پله چهارم در پهلوی چپ منبر كه در عكس راست نشان داده شده با این قطعه و مرمت ساده پایه روبرویش در پهلوی راست منبر كه در عكس چپ نشان داده شده است، دلیل بر این است كه این قطعه ای كه اكنون در موزه متروپولیتن است پایه پله چهارم در پهلوی چپ منبر مسجد جامع ندوشن بوده است.
عكس راست: ایرج افشار؛ عكس چپ: حسن گرگویی :
حسن گرگویی درباره خود منبر و تزیینات بدنه آن چنین نوشته است: “این منبر تماماً با چوب گردو ساخته شده و دارای تزیینات گره چینی، منبت و معرق است. آیاتی از قرآن با خط كوفی بر پله ها و سرلوحه آن نقر گردیده است. …. بخش موجود در مسجد جامع ندوشن، شامل منبر اصلی با شش پله است كه طول آن دو متر و ارتفاع آن تا بالای پله ششم، دو متر و سی سانتی متر است. در دو سوی منبر و همچنین در سمت روبروی پله ها، آیاتی از قرآن كریم با خط كوفی و با حروف برجسته نقر گردیده است.”
نوشته های بدنه منبر، این گونه توسط «آقای حصارنویی» خوانده شده است: “در جلوی پله ها، آیه ۹ «سوره جمعه» و بر روی پایه های سمت راست، آیه های ۱۳۲ تا ۱۳۵ «سوره آل عمران» و آیه ۱۸۶ «سوره بقره» نوشته شده است. همچنین بر روی پایه های سمت چپ، آیه ۶۴ «سوره غافر» یا همان «مومن» و قسمتی از آیه آخر «سوره بقره» به چشم می خورد.
گزارش مرمت در سال ۱۳۷۹ :
این منبر در سال ۱۳۷۹ به دست توانای «استاد علی اكبر ابویی مهریزی» و «استاد عباس مجاور» و با همكاری دیگران مرمت و تعمیر شده است. استاد ابویی مهریزی، مسئول آن مرمت بوده اند و عكس سمت چپ در تصویر بالا نیز مربوط به آن دوره است و در «كارگاه نجاری میراث فرهنگی» گرفته شده است.
گویا در آن زمان، فقط صحبت از كتیبه بالای منبر بوده است كه كنده و خارج شده است و از پایه صحبتی نمی شده است. همچنین می گویند كه استاد ابویی قصد بازنویسی قسمتی از خط های كوفی منبر را داشته اند كه به دلیل ناشناس بودن این نوع خط كوفی و همچنین محدودیت زمانی تعیین شده برای مرمت منبر، موفق به انجام این كار نشده اند. در زیر، متن و عكس هایی از گزارش استاد ابویی به میراث فرهنگی آورده شده است :
بسم الله الرحمن الرحیم
منبر قدیمی مسجد ندوشن متعلق به قرن ششم است و حدوداً ۸۵۴ سال قدمت دارد. این منبر از چوب سرو و كاج و همچنین در سه قسمت مجزا ساخته شده است. ابعاد كل منبر ۲ متر در ۲٫۳۰ متر می باشد. این منبر با ۷۱۲ قطعه چوب منبت كاری و خراطی شده ساخته شده و با خط كوفی تزیین شده است.
در پله های جلو، آیه ۹ «سوره جمعه» نوشته شده است: “یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوه من یوم الجمعه فاسعوا الا ذكر الله و ذروا البیع ذلكم خیر لكم ان كنتم تعلمون.”
بر روی پله های سمت راست منبر، آیه های ۱۳۲ تا ۱۳۵ «سوره آل عمران» آمده كه آیه ۱۳۵ تا “یغفر الذنوب” نوشته شده است. بر روی قسمت دیگری نیز آیه ۱۸۶ «سوره بقره» نوشته شده است.
بر روی پایه های سمت چپ، آیه ۶۴ «سوره غافر» یا «سوره مومن» نوشته شده است و همچنین قسمتی از “آمن الرسول” از آیه آخر «سوره بقره» از “علی الذین” نوشته شده است.
بر روی پایه ای كه در موزه است، آیه های ۳ تا ۵ «سوره الملك» نوشته شده كه از میانه آیه سوم آغاز و به میانه آیه پنجم ختم شده است.
نكته تعجب برانگیز این است كه نوع ساختار خط كوفی كتیبه با پایه هایی كه در ندوشن است متفاوت و با پایه ای كه در موزه است یكسان است. اگر به تصویر زیر نگاه كنید، می توانید خط های كوفی به كار رفته در این منبر را مقایسه كنید. خط های پایه های چپ و راست از لحاظ ساختاری به هم شبیه اند اما در خط پایه راست تزییناتی نیز به كار رفته است. نوع چوب های به كار رفته در پایه های چپ و راست نیز متفاوت است.
مقایسه خط های كوفی به كار رفته در منبر مسجد جامع ندوشن به ترتیب از بالا به پایین: خطوط روی پایه راست، خطوط روی پایه چپ و خطوط روی پایه ای كه در موزه است. دو خط نخست از نظر ساختار یكسان ولی در تزیینات متفاوت است.
